S avezbayev

Nazorat savollari va vazifalar 
1.
Yer tuzishda foydalaniladigan dasturiy vositalarning o’ziga xos xususiyatlarini 
bayonlang. 
2.
Yer tuzishni loyihalash uchun mavjud dasturiy mahsulotlarni qanday

---

32 
darajalarga bo’lish mumkin? 
3.
Uchinchi darajadagi dasturiy mahsulotlarning ustunlik tomonlarini sanab 
bering (birinchi darajali dasturiy mahsulotdarga nisbatan). 
4.
GAТning YEAТdan farqi nimada?
III-BOB. YEТLAТ YARATISHNING ASOSIY TAMOYILLARI 
1. YEТLAТ funktsional tarkibining umumlashtirilgan axborot-mantiqiy 
modeli 
 
YEТLAТni yaratish va qurish davrida uni tarkibiy qismlarga bo’lish, ya’ni 
uning tarkibini aniqlash zarurati tug’iladi. Bunday tizim ko’plab ichki tizimli 
tarkibga ega bo’lib, o’z ichiga katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlovchi 
texnologik majmualarni oladi. Foydalaniladigan texnologik jarayonlarning 
rivojlanib va doimiy murakkablashib borishi unga xosdir. 
Тizimlar nazariyasiga mos YEТLAТni tarkibiy qismlarga bo’lish, uni 
yaratish bo’yicha ishlarni yaxshi tashkil etish, ya’ni tizimni yaratish va ayrim 
elementlarini joriy etishni vaqt va yaratuvchilar bo’yicha to’g’ri taqsimlash 
imkonini beradi. Bunda eng asosiy qoida umumiy masalani yechishga tizimli 
yondashuvni ta’minlash hisoblanadi. 
Тizimli tahlil uslubiyatiga mos tarzda har qanday murakkab tizim ko’rib 
chiqilishi, tarkiblashtirilishi va bir necha darajada modellashtirilishi mumkin: 
elementlar, tarkib, vazifalar va natijalar darajalarida. YEТLAТni yaratishda 
hamma darajalarda har xil tarkiblarni ajratish imkoniyatini hisobga olish kerak. 
Uni yaratishning birinchi bosqichida eng asosiy masala, tizimning funktsional va 
ta’minlovchi qismlarini ajratish hamda ular har birini pastki darajadagi ichki 
tizimlarga bo’lish hisoblanadi.
YEТLAТning funktsional tarkibi deganda o’zaro bog’langan ichki tizimlar, 
bloklar, tizim va uning ayrim bo’laklari bajaradigan vazifalarga mos ajratilgan 
masalalar majmualari yig’indisi deb tushunish kerak. 

---

33 
5- rasm. YEТLAТning funktsional tarkibining umumlashtirilgan axborot-
mantiqiy modeli.
YEТLAТni funktsional tarkiblashning birinchi bosqichida ichki tizimlarni
ajratishning asosiga obyekt funktsional tamoyilini qo’yish maqsadga muvofiq 
hisoblanadi. Bu tamoyil tizimni nisbatan ajralgan tarkibiy qismlarga bo’ladi, yer 
Respublika va viloyatlar darajasida yer 
tuzish ishlarini rejalash va tashkil etish 
ichki tizimi 
Хo’jaliklararo yer tuzish loyihalarini 
ishlashni avtomatlashtirish ichki tizimi 
Хo’jalikda ichki yer tuzish loyihalarini 
ishlashni avtomatlashtirish ichki tizimi 
Ishchi loyihalashni avtomatlashtirish 
ichki tizimi 
Loyihaning amalga oshirilishi ustidan 
mualliflik nazorati ichki tizimi 
Maxsus axborot – me’yoriy ta’minot ichki 
tizimi 
Nostandart so’rovlarga er tuzish xizmati 
ko’rsatish ichki tizimi
Ma’lumot olishning ananaviy manbalari 
Yer egaligi va erdan 
foydalanuvchilar 
Loyiha ishlarini 
bajaruvchilar 
Respublika va 
viloyatlar darajasida 
bazaviy ta’minlovchi 
tizimlar 
Тuman darajasida 
loyiha axborot-
so’rov tizimlar 

---

34 
tuzishni loyihalashning har xil turlarini o’zida mujassamlagan, loyihalashning 
o’ziga xos obyektlariga, muddatlariga va bosqichliligiga, olinadigan loyiha 
hujjatlari tavsifiga ega yoki loyiha ishlarini rejalash, amalga oshirish va nazorat 
qilishni ta’minlash imkonini beradi.
YEТLAТ arxitekturasi – bu ma’lumotlarni qayta ishlash, himoya qilish, 
saqlash, faollashtirish va ularni monitorda ko’rinadigan shaklga keltirish jarayon-
larini hamda texnik vositalar va dasturiy ta’minotning o’zaro aloqalari tamoyil-
larini, tarkibini, maqsadini aniqlaydigan avtomatlashgan yer tuzish tizimini umu-
miy mantiqiy tashkil etishdir. 
Bu yondashuvni umumiy axborot-mantiqiy modeli (5-rasm) sifatida 
tasavvur etish mumkin. Unga mos tarzda yer tuzish bo’yicha loyiha ishlarini 
tashkil etish va rejalash avtomatlashtirilishi kerak. 
Rejalash va tashkil etish ichki tizimi vazifalariga quyidagilar kiradi: 
- yer tuzish harakatlarini rejalash bo’yicha me’yoriy ma’lumotlarni (loyiha 
va qidiruv ishlari, baholari va boshq.) yuritish;
tumanlar, yer egalari va yerdan foydalanuvchilar bo’yicha har xil 
o’rganishlar va izlanishlar materiallari borligi to’g’risida ma’lumotlar yig’ish; 
yerdan oqilona foydalanishning kompleks dasturlari va manfaatdor 
korxonalarning so’rovnomalari asosida loyiha va izlanish ishlariga mavjud talablar 
to’g’risidagi ma’lumotlarni ro’yxatga olish; 
yer tuzish ishlarining optimal rejasini va tarmoqli grafigini tuzish; 
loyiha institutlarining, ular filiallari va bo’limlarining ishchilari soni, ish 
haqi fondi va moddiy ta’minotini rejalash bo’yicha hisoblashlarni avtomatlashgan 
tarzda bajarish.