S avezbayev, S. N. Volkov

Erkin pul mablag'lari va boshqa moliyaviy resurslarning (kredit, dotatsiya) mayjudligi qishloq xo'jalik korxonalarining melioratsiya ishlarini o'tkazish, ishlab chiqarish qurilishi, hududni injenerlik jihozlash bo'yicha imkoniyatlarini aniqlaydi. Bu vaziyat bilan ko'pchilik hollarda yer tuzish yechimlarining, ayniqsa, loyihani hayotga tatbiq etishning birinchi yillarida hamda butun xo'jalikning kelajakdagi rivojlanishi xarakteri aniqlanadi.
Iqtisodiy sharoitlar ikki davr uchun tahlil qilinadi: yer tuzish yilida haqiqatdan mayjud bo'lgan va loyihaning to'la amalga oshirilgan yili uchun hisoblangan.
2. Ijtimoiy sharoitlar.
Yer tuzishning asosiy maqsadi butun xalq xo'jaligining, eng, awalo, agrosanoat majmuasining dinamik va samarali rivojlanishini tashkiliy-hududiy jihatdan ta'minlashdan iborat. Bunda qator muhim iqtisodiy va ijtimoiy masalalar - mehnat unumdorligining o'sishi, tuproq unumdorligiriing qayta tiklanishi, yerlarni muhofaza qilish, yer egaliklari va yerdan foydalanishlar shakllarini takomillashtirish masalalari qo'yiladi. Ularni yechish yer tuzish qamrab olgan, ayniqsa, qishloq xo'jalik korxonalari va tashkilotlari jamoalari fao-liyatining ijtimoiy sharoitlarini hisobga olishni talab etadi.
Yer iuzishda hisobga olinadigan asosiy ijtimoiy sharoitlar jumlasiga quyidagilar kiradi:

• 
  mavjud aholi yashash tizimi, aholi zichligi, uning tarkibi, migratsiya jarayonlari dinamikasi;
  
• 
  aholi yashash joylari soni, o'lchamlari, joylashishi, mo'l-jallangan maqsadi va obodonlashtiriiish darajasi, mazkur hududda ijtimoiy infratizimning rivojlanishi;
  

, • ishlab chiqarish markazlarining (chorvachilik fermalari, xo'jalik
hovlilari) turlari, soni, o'lchamlari va joylashishi, dehqonchilikda
va chorvachilikda ishlab chiqarish jarayonlarining mexanizatsiya-
lashtirilish darajasi; _:и ■: .., ... ■■,
148
« korxonalarda qo'llaniladigan mehnatga haq to'lash va moddiy rag'batlantirish, uni tashkil etish shakllari hamda yemi biriktirish¹ usullari (mulk qilib, ijaraga berish);

• 
  yo'l tarmog'ining ahvoli, aholiga transport xizmatini ko'rsa-tish darajasi;
  
• 
  suv manbalarining mavjudiigi, u bilan aholi yashash joylarini, • ishlab chiqarish markazlarini, dalalarni va yaylovlarni ta'minlashni, tashkil etish; • ,
  
• 
  shaxsiy yordamehi xo'jaliklarm, uni kengaytirish va jamoa ishlab chiqarishi bilan kooperatsiyalash imkoniyatmi rivojlantirish, qishloq. aholisi turmush tarzini yaxshilash.
  

O'zbekistonda mavjud qishloq aholi tizimi bir xil emas. Masalan, quyi Amudaryo mintaqasi uchun mayda qishloqlar xarakterli bo'lsa, boshqa mintaqalarda qishloqlar ancha yirik.
XX asrdan boshlab aholining qishloq joylardan shaharlarga ko'chishi davom etmoqda, bu qishloq xo'jalik korxonalarining mehnat resurslari bilan ta'minlanishiga, mehnatni tashkil etish tarziga sezilarli darajada ta'sir etdi. Yer tuzishda bu omilni hisobga olish juda ahamiyatli.
Amaliyot ko'rsatadiki, yer maydoni birligiga aholi zichligi va
qishloqlar soni katta bo'lgan xo'jaliklar ko'p mahsulot yetishtiradi,
mehnatni ko'p talab qiladigan ekinlarni yetishtirish uchun, ayniqsa,
ish qistov davrlarda, yaxshi sharoitlarga ega bo'ladi, yerdan inten-
sivroq foydalaniladi. '
Aholi tarqoq joylashgan, mehnat resurslari yetishmaydigan korxonalarda asosiy e'tiborni fermer va dehqon xo'jaliklarini tashkil etishga, mehnatni tashkil etishning yangi shakllarini joriy etishga, oilaviy pudratga, ijaraga, mehnat unumdbrligini oshirishga, qish-loqlarda yashovchilarni mustahkamlash uchun ular qanday miq-dorda bo'lishidan qat'iy nazar sharoitlar yaratishga qaratish kerak. Barcha vaziyatlarda qishloq oilalarini, asosan, ayrim uy hayvonlari va shaxsiy transport vositalari uchun hovlida imoratlari va tomorqa uchastkalari bor, obodonlashtirilgan uylar bilan ta'minlashga harakat qilinishi kerak.
Shu maqsadda yer tuzishda mavjud tomorqa yerlari fondidan foydalanish o'rganiladi, imkoniyatlar aniqlanadi, tomorqa yer
149
egaligini, jamoa bog'dorchiligi va polizchiligini tashkil etishda tartib o'rnatiladi, har xil yer egaliklarini va yerdan foydaianishlarni tashkil etish, shaxsiy tomorqa xo'jaliklarini kengaytirish uchun sharoitlar yaratiladi.
Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, tarixiy tarkib topgan qishloq aholi tizimi murakkab masala hisoblanadi, uni yechish uchun vaqt va resurslar talab etiladi; shuning uchun aniq choralarni ishlashda xo'jaliklarning, qishloq tumanlarining hududiy sharoitlari, qishloq hayot tarzining xususiyatlari, qishloq xo'jalik ishlab chiqarishini yuritishning o'ziga xos xususiyatlari, unga tabiiy, iqtisodiy omil-larning, odatlar va an'analarning ta'siri hisobga olinadi.
Yer tuzishda aholi yashash joylarining turlari ham hisobga olinadi. Ular o'z vazifalariga qarab quyidagilarga bo'linadi:
• xo'jaliklarning asosiy xo'jalik markazlari (markaziy qishloqlar);
e bo'limlar, ishlab chiqarish uchastkalari, brigadalar qishloqlari;
.*■:■ • ishlab chiqarish bo'limlarining har xil ishlab chiqarishga mo'ljallangan binolari (fermalar, dala shiyponlari), hamda uy-joy va ma'daniy-maishiy bino va inshootlari bo'lgan qo'shimcha xo'jalik markazlari;
* fermer xo'jaliklari markazlari.
Markaziy qishloqda va ishlab chiqarish bo'limlari qishloqlarida odatda aholining asosiy qismi, boshqarish xizmati, ishlab chiqarish binolari va inshootlari, uy-joylar va madaniy-maishiy muassasalar (maktablar, klublar, oshxonalar va boshqalar) to'planadi,
Hozirgi vaqtda tez-tez fermer xo'jaliklarining, yangi qishloq xo'jalik shirkatlarining, ijara yerlarining tashkil etilishi bilan bog'liq tashlandiq mayda qishloqlar va xutorlarni tiklash va yangilarini yaratish masalalari ko'tariladi.
Yer tuzishda barcha mavjud aholi yashash joylarini rivojlantirish imkoniyatlari ко'rib chiqiladi. Bunda qurilish, hududni injenerlik jihozlash va obodonlashtirish xarajatlari katta qishloqlarda bir yashovchiga nisbatan kam bo'lishi, biroq mayda qishloqlar odatda ularni o'rab turgan yer turlariga nisbatan qulayroq joylashishi hisobga olinadi. Demak, ular yerdan iqtisodiy samarali foydalanish uchun zarar. Shubois loyihalarni ishlashda aholi yashash joylari o'lchamlari, ularning obodonlashtirilishi, aholisining umumiy soni, mehnatga
150
yaroqli aholining mavjudligi va ularning xo'jalikning har xil tarmoqlarida bandligi to'g'risidagi ma'lumotlar tahlil etiladi, ishchi■■'* kuchi bilan ta'minlanishning mavsumiy o'zgarishlari, kichik aholi / yashash joylari asosida fermer xo'jaliklari, mustaqil ijara jamoalari^ markazlarini, ularga yer turlarini va mollar bosh sonini biriktirib, tashkil etishning maqsadga muvofiqligi aniqlanadi, aholining qishloqlarning kelajakdagi rivojlanishi to'g'risidagi istaklari o'rgamladi. -
Parallel tarzda ishlab chiqarish markazlarini joylashtirishni, >> chorvachilik fermalaridagi ishlab chiqarish jarayonlarining mexani-zatsiyalashtirilish darajasini, ozuqa olinadigan manbalarni ko'rib chiqish kerak; qabul qilinadigan qarorga xo'jalikning malakali mutaxassislar, mexanizatorlar, ishchilar, energiya va suv ta'minoti tizimlari bilan ta'minlanishi ham ta'sir qiladi.
Yer islohoti sharoitida tarkib topgan mehnat jamoalarini oilaviy va ijara pudratlariga o'tish, mustaqil birlashmalar, hissadorlik ja-»;-miyatlari, jamoa xo'jaliklaridan bo'linib chiqadigan fermer xo'ja-yi liklari o'rtoqliklarining tashkil etilishi sababli saqlash yoki qaytajttiffj zish masaiasini yechishga to'g'ri keladi. Yer tuzishda yer egalikjarfej va yerdan foydalanishlarning yangi shakHaridan foydalanib yenda musrr» taqil xo'jalik yuritishni xohlovchi brigadalar, jamoalar, о11а1аг» fuqarolar soni va ixtisosliklari belgilanadi.
Qishloqda iqtisodiy va ijtimoiy infratizimning keyingi rivojlanishi to'g'ridan-to'g'ri yo'l tarmog'i ahvoliga bog'liq bo'ladi. Transportni tashkil etish qishloq aholisi uchun katta ahamiyatga ega, sababi, yerning ishlab chiqarish vositasi sifatida yo'qotish murrikin boi-magan o'ziga xos xususiyati hududiy tarqoqlik va o'rnining doi-miyligi hisoblanadi. Yer massivlariga ishchi kuchini, texnikani, o'g'itlarni har xil materiallarni olib borish kerak. Buning ustiga, qishloq xo'jaligi yerlarining asosiy qismi hamda ijtimoiy soha obyektlari qishloqlardan an9ha uzoqda, piyoda borish qiyin bo'lgan masofalarda joylashgan bo'ladi.
Yoiiarning yo'qligida yoki yomon holatida aholi yashash joylari, ishlab chiqarish markazlari, haydalma yerlar va ozuqa olinadigan yerlar orasidagi aloqa qiyinlashadi. lshga borib kelish uchun sarfla- , nadigan vaqt ancha uzayadi. Bor ma'lumotlar bo'yicha, mahsu-lotlarni yo'lsiz joylardan tashishda don isrofgarchiligi 3 tonnalik
151
mashinada 1 km yo'lga 10-20 kg, qutilarga joylashtirilgan pomidorniki 3,5 %,..yalpi sabzavotniki - 0,5 % tashkil etadi. Uzoq yaylovlarga haydalganda sigirlardan sog'ib olinadigan sut 1 km yo'lga 30-50 g kamayadi.
Shunday qilib, yer tuzishda, albatta, tarkib topgan transport aloqalarini qattiq qoplamali yo'llar mavjudligi va uzunligini, dala yo'llari tarmag'i joylashishini, asosiy aholi yashash joylarigacha, qishloq: ^o'jalik rnahsulotlarini sotish joylarigacha, yer turiari va almashlab ekishlargacha masofalarni, yuk aylanishining asosiy oqimlarini hisobga olish kerak. Yer tuzish loyihalarida hamma vaqt yerdan foydalanishdagi kamchiliklarni (yer uchastkalari joyla-shishidagi noqulayliklar) tugatish yo'li bilan yurishlar va o'tishlar, yuklarni tashish masofalarini qisqartirishga harakat qilinadi, birinchi navbatda mahalliy ahamiyatga ega yo'Uami qurish ko'zda tutiladi. Dala shiyponlarini joylashtirish o'rmon polosalarini yaratish (mevali, rezavor va boshqa daraxtlami qo'shib) botqoqlashgan va ortiqcha namlangan uchastkalarni quritish, suv omborlarini qurish, jarlik-larni va noqulay yerlarni daraxtlar bilan qoplash ham loyihaianadi; sog'lomlashtiravchi va estetik ahamiyatga ega madaniy landshaftlarni yaratish va yaxshilash bo'yicha choralar ko'riladi.
Yer tuzish uchun ahamiyatli iqtisodiy va ijtimoiy sharoitiarni o-'fganish, loyihani tuzishga tayyorgarlik bosqichida amalga oshiriladi. Bunda, albatta> yer egalari va yerdan foydalanuvchilar istaklari .Mfeobga alinadi. Izlanishlar natijalari yer tuzish tayyorgarligi material-larida_s hududda dala yer tuzish o'rganishlari dalolatnomalari va chiz-malarida aks ettiriladi, loyihalash uchun topshiriq ishlashda hisobga olinadi. Bu materiallarning ro'yxati va mazmuni yer tuzish ishlarining turiari va hajmiga qarab farq qilishi mumkin.