S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

Ne 
olmoshi negizida shakllangan so’roq olmoshlari: 
Nemә. 
Bu so’z tarkibidagi mә so’zi qadimgi turkiy tilga oid yuklamadir 
(lekin uni E.Fozilov bog’lovchi deb qaraydi. Qarang: Fozilov E. O’zbek tilining 
tarixiy morfologiyasi. – T.,1965,146-bet). Eski o’zbek tilida bu so’z 
narsa
so’zi 
ma’nosida qo’llangan, ya’ni hali olmosh turkumiga to’la o’tmagan: 
Dag’dag’a 
boldыkim, bir nimә bag’lag’ay-men 
(Bobur). Bu so’z 
nima
variantida XIX 
asrning 2-yarmidan so’roq olmoshi sifatida mustaqil qo’llangan. 
Nechүn//nevchүn. °chүn 
ko’makchisi ishtirokida shakllangan va sabab 
ma’noli so’roq olmoshidir: 
Mirzā sorubturki, nechүn өltүrdүң 
(Navoiy). 
Sen 
nevchүn өzүңni bu riyāzat va ranjg’a saldың 
(Navoiy). 

---

35 
Nechүk.
Bu olmosh qadimgi turkiy tilda bir necha taraqqiyot davrlarini 
boshidan kechirgan: 
ne+chә-ne+chә+kә-ne+chә+k-nechүk.
Ikkinchi taxmin 
(versiya): 
ne+chag’//ne+chaq// ne+chәk-nechүk. 
Nechүk 
olmoshi ham sabab ma’nosini ifodalaydi: 
Nechүk bolg’ay azmы-
miz 
(Navoiy). Bu olmoshning ba’zan 
nүchүk 
fonetik varianti ham qo’llangan: 
Men nүchүk majnun kәbi rasvāi ālam bolmayыn 
(Uvaysiy). 
Nelүk. 
–
lik 
affiksining –
lүk 
varianti orqali shakllangan va u ham sabab 
ma’nolidir: 
Nelүk bashыmg’a tupraq qoymag’ayыm
(Xisr. va SHir.). 
Netәk.
–dek 
affiksining 
–tәk
varianti orqali shakllangan va bu olmoshbelgi 
ma’nolidir: 
Qanlarы yergә netәk tөkүlmүsh 
(SHN). 
Nechә.
Bu olmosh 
ne+chag’ 
so’zlaridan soddalashgan. Miqdorni so’rash 
uchun qo’llanadi: 
Nechә yыl ranju mehnat sendin artuq 
(Navoiy). Bu olmosh III 
shaxs egalik affiksini va barcha kelishik affikslarini qabul qilgan. 
Negә. 
Jo’nalish kelishigi affiksi orqali shakllangan va sabab ma’nosiga ega: 
Bir kishi jānы үchүn yүz mың jān negә āzurda qыlur 
(SHN). 
Bu olmoshning 
neyә, nәgү, nag’u 
variantlari ham qo’llangan: 
emdi biz 
keңәsh qыlalыm, nәgү savāb kelүr, kөrәlim 
(Taf.). 
Nag’u barur-sen 
(Lutfiy). 
Nechә 
olmoshining 
nәtә 
varianti ham qo’llangan: 
Netә mahram ayladың 
(Muqimiy). 
Qa(y)
olmoshi (qadimgi turkiy tilda 
qan
) mustaqil qo’llangan va belgi 
ma’nosiga ega bo’lgan: 
Qay birikim bar erdi 
(Navoiy). 
Qa(y) 
olmoshi negizida quyidagi so’roq olmoshlarining modal ma’nolari 
hosil qilinadi: 
Qayu.
Bu olmosh tarkibidagi 
–u 
formanti 
–i/-ы 
egalik affiksining 
variantidir: 
Qayu xushdil, qayu mahzun boldы// Qayu Laylā, qayu Majnun 
boldы 
(SHN). 
Qaysы. –sы 
formanti III shaxs egalik affiksidir: 
Qaysы nāmurad eliң sabr 
etәgigә urdakim murād tapmay 
(Navoiy). Bu olmosh ko’plik, egalik affikslarini 
qabul qilgan. 
Qayu, qaysы 
olmoshlari belgini ajratib, ta’kidlab so’rash ma’nosini 
anglatadi. 
Qayda (qanda), qaydыn, qayan, qanы. 
Bu olmoshlar o’rin bilan bog’liq 
bo’lgan so’roqni bildirgan. 
Qayda, qaydыn
tarkibidagi kelishik affikslari 
negizda kristallashgan. 
Qayan 
so’zidagi