S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

havuzga sharbatlar tөkүlүr.
A n l a r kөp yыllargacha bu aytыlg’an nimәrsәlәrni 
berүrlәr
(SH.tar.). 
III shaxs ko’pligi tarixiy taraqqiyotida quyidagilar ko’zga tashlanadi: 
XIII-XIV asrlarda 
ular, anlar 
varianti keng qo’llangan bo’lsa, XV asrdan 
boshlab 
alar
varianti faollashadi. XIX asr oxirlarida yana 
ular, anlar 
varianti 
faollasha boshlaydi hamda keyinchalik 
ular
varianti III shaxs ko’pligida 
yagona bo’lib qoladi. 
Kishilik olmoshlarining turlanishida eski o’zbek tilida o’ziga xos 
xususiyatlar ko’zga tashlanadi: 
Kishilik olmoshlarining turlanishi: 
 
Kelishiklar 
Turlanishi
Bosh kelishik 
Men, sen, ul, biz, siz, ular, anlar, alar 
Qaratqich kelishigi 
Meniң, 
seniң, 
anың, 
bizniң 
//biziң,sizniң//siziң,ularnың 
//ularың, 
anlarnың//anlarың, anlarnың, bizim, 

---

31 
sizim
Tushum kelishigi 
Meni, seni, anы, bizni, sizni, ularnы, 
anlarnы, alarnы 
Jo’nalish kelishigi 
Maңa (maңar), saңa (saңar), aңa,bizgә, 
sizgә, ularg’a(qa), anlarg’a(qa), alarg’a 
(manqa, sanqa), bizә, sizә 
O’rin-payt kelishigi 
Mendә, sendә, anda, bizdә, sizdә, ularda, 
anlarda, alarda 
CHiqish kelishigi 
Mendin, sendin, andыn, bizdin, ulardыn, 
anlardыn, alardыn. 
XIII-XIV asrlarda, XIX asrdan keyingi yodgorliklarda ham chiqish 
kelishigining 
–dәn/-dan, ba’zan –dүn/-dun
varianti qo’llangan. 
O’zlik olmoshi
. 
Eski o’zbek tilida 
өz 
olmoshi faol qo’llangan. 
Өz 
olmoshi 
dastlab ot turkumiga oid so’z bo’lgan va o’zlik, vujud, jon, ruh kabi ma’nolarni 
bildirgan. Eski o’zbek tilida ham 
өz
olmoshining bu ma’nolari ayrim o’rinlarda 
saqlanib qolgan: 
Өzүmdin hayat baray 
(Navoiy). 
Ey sanam, өzni (vujud) bizgә 
naāshna tākәy 
(Uvaysiy).
Өz 
so’zi eski o’zbek tilida olmoshga o’tish jarayoni 
tugallangan, shaxsga taalluqliligini, xosligini, uning tarkibiy qismi ekanligini 
ma’nolarini anglatgan: 
Өziniң shәkli birlә 
(Navoiy, HA). 
Meni өz huzurыg’a 
talab qыldы 
(F.). 
Өz qыlыchыnboynuma yetkүrsә 
(Navoiy, LT). 
Өz 
olmoshi takror qo’llanishi mumkin. Bunda ish-harakat sub’ektiga 
qaytganlikni, ya’ni ish-harakat sub’ektning o’zi uchun tegishli ekanligi ma’nosi 
anglashiladi: 
Tolg’anmag’ы өz өzinә girdāb 
(Navoiy), 
Qыlur
ө
zigә өzi ishtibāh 
(Muq.). 
Өz 
olmoshi egalik va kelishik affikslarini qabul qiladi. Bunda dastlab 
egalik affiksi, so’ng kelishik affiksi qo’llanadi: 
Өzүmniң ikki yaxshы kishimni 
chaqыrdыm 
(SH. tar.). Ө
zidә hushы bar ādam eshitsүn 
(Furqat). 
 
Tushum, o’rin-payt va chiqish kelishigi affikslari 
өz 
olmoshiga to’g’ridan-
to’g’ri qushilgan: 
Өz d ә y o q e r d i m
(Navoiy). 
Өzni nechә kүn nākām tut 
(Nodira). 
Өzdin tavba aysa 
(Navoiy). Bunday qo’llanishda uning olmoshlik 
funksiyasi ko’proq namoyon bo’ladi. 
Qadimgi turkiy yozma manbalarda va eski o’zbek tilining dastlabki 
davrlarida 
kentү(kentү) 
olmoshi qo’llangan hamda bu olmosh 
өz 
olmoshiga 
ekvivalent bo’lgan: