S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

Sonning ma’no turlari
– sanoq, tartib, dona, chama, jamlovchi, taqsim 
sonlar. 
Sonning tuzilishiga ko’ra turlari
– sodda, murakkab, kasr sonlar. 
 
Olmosh 
 
Reja: 
 
1.
 
Olmoshning ta’rifi va uning eski o’zbek tilida qo’llanish xususiyatlari. 
2.
 
Olmoshning ma’no turlari, turlanishi, fonetik variantlari. 
 
Olmosh ot, sifat, son va ba’zan boshqa so’z turkumlari o’rnida qo’llanib, 
predmet va unga xos bo’lgan belgining mavjudligini ko’rsatadi. Olmosh 
predmetlikni yoki uning belgisini doimiy emas, balki muayyan o’rinlarda ifoda 
qiladi. SHu jihatdan olmosh mustaqil so’z turkumi hisblansa-da, konkret 
ma’noga ega bo’lmaydi. 
Eski o’zbek tilidagi olmoshlar ma’no xususiyatlariga quyidagi guruhlarga 
bo’linadi: kishilik olmoshlari, o’zlik olmoshlari, ko’rsatish olmoshlari, so’roq 

---

29 
olmoshlari, birgalik olmoshlari, belgilash olmoshlari, gumon olmoshlari, 
bo’lishsizlik olmoshlari.
Kishilik olmoshlari
. 
Kishilik olmoshlari leksik-semantik jihatdan ma’lum 
so’z kategoriyasidir, hamda grammatik xususiyatlarga ko’ra, turli affikslar bilan 
ifodalangan, kishilik olmoshlarining ba’zi fonetik variantlarini hisobga 
olmaganda, ko’pchilik qismi hozirgi o’zbek tilida foydalanilmoqda. 
Kishilik olmoshlarining I shaxs birligi: 
men.
Ko’pchilik yozma manbalarda 
men 
olmoshi mimu yo-yu nun orqali 
yozilgan, XVII —XIX asrlarga oid ba’zi yozma obidalarda mim-u nun bilan 
ifodalangan. 
Men 
olmoshining har ikki yozuv formasi tarkibida old qator o’rta 
keng 
e 
tovushi qo’llangan: 
XIX asrga oid ayrim yozma manbalarda ba’zan tarixiy-dialektal hodisa 
sifatida 
men 
olmoshining 
ben 
formasi iste’mol etilgan. 
YOdgorliklarda 
men 
olmoshi funksiyasini boshqa so’zlar ham bajargan. 
Banda 
va 
bu banda 
formalari Alisher Navoiy, Muqimiy, YAqiniy, Maxmur 
asarlarida qo’llanib, tinglovchiga nisbatan kamtarlik ma’nosida foydalanilgan: 
B a n d a shafaq-tek qan yыg’lab ke... (YAqiniy). B a nd a ul vaqtda Buxarada 
edim (SHN)
. 
B a n d a bayan gәr qыlsam (Maxmur)
. 
Faqыr 
va 
bu faqыr 
so’zlari Navoiy, Abulg’ozi Bahodirxon, Ogahiy, 
Muqimiy asarlarida qo’llangan: 
F a q ы r alar sarы barurg’a muvaffaq boldum 
(Navoiy MN)
. 
F a q ы r taraf tutub yalg’an aytg’an bolg’ay-men (SH turk) 
XV asrdan boshlab 
men 
olmoshi o’rnida 
faqыri-haqыr, faqыru-haqыr 
so’zlari birikmasi ham qo’llana boshlangan, ba’zan 
bu 
olmoshini 
faqыri 
haqыr 
so’zlardan oldin ko’llash Navoiy hamda Ogahiy asarlarida uchraydi: 
Faqыri-haqыr yad tuttum kim... (Navoiy MN)
. 
B u f a q ы r i-h a q ы r ham 
kim bu ulug’ xānadānnың, qadimiy bandasы va bu baland āstannың samimiy 
sarafkәndәsidүr-men (Ogahiy)
. 
XVIII — XIX asrlarga oid yozma manbalarda 
faqыri-haqыr kәminә, 
kәminә, bu kәminә, men kәminә 
birikmalari ham 
men 
olmoshi o’rnida iste’mol 
qilingan: 
Faqыri-haqыr kәminә tag’aңыz Muhammad Aminxoja Muqimiy 
(Muqimiy)
. 
K ә m i n ә h am өz kөzүm bilәn kөrdүm (Furqat).
II shaxs birligi: 
sen. 
Kishilik olmoshining 
sen 
formasi sinu yo nun bilan 
yozilgan,