S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

husnu, әnә xulq 
(Furqat). 
Muna sөziniң jāvabы tedi 
(SH.turk.). 
Eski o’zbek tilida fors tilidan o’zlashgan va ulardan yarim kalka 
qilingan olmoshlar ham qo’llangan. Ular quyidagilar: 
Hamin 
olmoshi. U 
ham (ta’kid yuklamasi)+in (bu) 
tarkibidan iborat 
bo’lgan va 
ushbu
olmoshi ma’nosiga ekvivalent bo’lgan: 
Bale, yalg’uz 
hamin ālamda sen-sen 
(Lutf.).
Meniң haqыmda qыlur-sen hamin jafā 
havasin 
(Atoiy). 
Hamān 
olmoshi ham 
ham+an(u)
so’zlaridan tarkib topgan va eski 
o’zbek tilida 
hamin 
olmoshi kabi 
ushbu 
olmoshiga ekvivalnt bo’lgan, ayni 
zamonda, uning 
hamun 
varianti ham qo’llangan: 
Tag’ hamān allыda 
hamun-hamun 
(Navoiy). Lekin keyinchalik 
hamun 
varianti iste’moldan 
1
Мана, ана
сœзлари ќозирги кунда кœрсатув ундовлари деб юритилмоšда.

---

34 
chiqib ketdi, 
hamān 
so’zi esa semantik o’zgarishga uchrab, ravish so’z 
turkumiga o’tgan. 
Fors tilidan o’zlashgan yuqoridagi olmoshlar eski o’zbek tilida yarim 
kalkalanib, 
hamul 
variantida (
ham+ul
) ham qo’llangan: 
Qoyar erdi hamul 
vādiy sarы yүz// Qыlыb qat’ allыda tag’ olsa, gar tүz 
(Nav.Xamsa). 
Bu olmoshlar ham keyinchalik iste’moldan chiqib ketdi.
So’roq olmoshlari
. 
Eski o’zbek tilida 
kim, ne, qay 
so’roq olmoshlari mustaqil 
qo’llangan, boshqa so’roq olmoshlari 
ne 
va 
qay
olmoshlariga tarixan yuklama, so’z 
yasovchi va so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar qo’shilgan shakllarda qo’llangan, lekin 
bunday so’z va qo’shimchalar o’zining morfematik ma’nolarini yo’qotgan hamda 
so’roq olmoshlarining turli modal shakllarini hosil qilgan xolos, aslida olmosh yasash 
uchun xizmat qilgan emas. 
Kim
 
so’roq olmoshi kishilarga nisbatan qo’llangan: 
Ulүsh alg’an k i m va ul 
ulushni tog’rag’an k i m (SH tar.)
. 
Kim 
so’roq olmoshi otlar kabi ko’plik affiksining 
–lәr 
variantini qabul 
qilgan: 
Arz qыlalы k i m l ә r vaqe’dur (Navoiy MQ)
. 
K i m l ә r bilәn bazm 
әylәb (Muqimiy)
. 
Ne
 
olmoshi eski o’zbek tilida keng qo’llangan va uning semantik qirralari 
ham ko’p bo’lgan: 

belgining miqdorini aniqlash ma’nosida qo’llangan:
Ne imkānkim qarar 
olg’ay kөңlүmә 
(Navoiy). 
Ul shāh bashыda ne balā fitna bar erdi 
(Lutfiy). 

sof belgini bildiradi: 
Xān dedi: bu ne hikāyat bolg’ay// Ne hikāyat, ne 
rivāyat bolg’ay? 
(SHN). 

ritorik so’roq gaplarda so’z ma’nosini kuchaytiradi:
Bu ne kөzdүr, bu ne 
kirpүk, bu ne qash// Ki chыqtы din va imāndыn xalāyыq 
(Atoiy). 

sabab-so’roq ma’nosini bildiradi: 
Kөzүң ne balā qarā bolubtur 
(Navoiy). 
Bilmәn ne jarima bilә Hiriydin ixrāj qыldы 
(Bobur).
Ne
olmoshi to’liqsiz fe’llar birga qo’llana olgan va fe’l tarkibiga o’tgan: 
Yүz salām aydыm ne bolg’ay 
(Nodira). 
Biziң sarы kelmes-sәn ne boldы 
(Navoiy).
 
Ne 
olmoshi ko’plik affiksini, tushum, chiqish kelishigi affikslarini olgan va 
ularda kelishik affikslari funksional bo’lgan, jo’nalish kelishigi affiksi esa 
olmosh tarkibida kristallashib qolgan. Qaratqich va o’rin-payt kelishigida 
qo’llanishi masalasi ochiq qoladi.