S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

-g’u/-gү
affiksli sifatdoshga 
shaxs otini yasovchi 
-chы/-chi
affiksi qo’shilishi bilan hosil bo’ladi. SHuning 
uchun ham bu formada fe’llik xususiyati kuchsizlanib, ot turkumiga yaqin turadi: 
K u c h qыlg’uchы zālim erdi (TF). QQuyashnың esiz kөzni
Q
aytarg’uchы 
qudrati bar (QR). Oshul tag’ qazg’uchы Farhādnы kөrsүn (XSH); 
-dachы/-dәchi (-tachы/-tәchi)
affiksi bilan yasalgan sifatdosh ham qadimgi 
yodgorliklar tilida faol qo’llangan bo’lib, o’zbek tilida XV asrga qadar qo’llanib 
kelgan: 
Men seniң tөrүttәchiң, yarattachың-men (Taf.). Biz yerni kөkni tөrүttәchi 
tәңrigә tabыnur-miz (Taf.). 
-g’
lы/-gli
affiksli sifatdosh ham eski o’zbek tilining ilk davrlarida keng 
qo’llangan bo’lib, ma’no va funksiyalari bo’yicha 
-dachы/-dechi 
affiksli 
sifatdoshlarga o’xshaydi: 
Kimәrsә maңa rahm qыlmag’lы yoq (QR)
. 
Tushindә 
kөrdi kim, k e l i g l i keldi (NF)
. 
-adurg’an/-әdүrgәn 
affiksli sifatdosh. Bunday sifatdoshlar XV asrdan keyin 
qo’llangan: 
Meni shaydā qыladurg’an bu kөңүldүr, bu kөңүl, xār-u rasvā 
qыladurg’an bu kөңүldүr, bu kөңүl 
(Lutfiy). 
Kābuldыn kүch kelәdүrgәn 
jыhatыdыn sultāng’a qoshula almaydurlar 
(Boburnoma).

Ravishdosh formalari.
Eski o’zbek tilida quyidagi affikslar bilan ravishdosh 
hosil qilingan:
-b(-ыb/-ib,-ub/-үb)
affiksli ravishdosh. Qo’llanishi, ma’no va funksiyalari 
quyidagicha: 
1. SHaxsli fe’ldan anglashilgan ish-harakatning bajarilish holatini ko’rsatib, 
ravish holini ifodalaydi. Bunda ravishdosh ifodalagan ish-harakat bilan shaxsli fe’l 
ifodalagan ish-harakat o’rtasidagi vaqt munosabati quyidagicha ikki xil bo’ladi: 
a) ravishdosh ifodalagan ish-harakat shaxsli fe’l ifodala-gan ish-harakatdan 
oldin bajariladi. Bunday hollarda ravish-dosh asosan harakat ma’nosini 

---

45 
ifodalovchi fe’llardan iborat bo’ladi: 
Buyurdыlar kim, hujrasыn buzub, tufrāg’ыn 
xānaqāhdыn tashqaru tashlasunlar (Navoiy MN). Buxārādыn qavun keltүrүb, bir 
majlisda kestүrdүm (BN)
. 
b) ravishdosh ifodalagan ish-harakat shaxsli fe’l ifodala-gan ish-harakat bilan 
bir vaqtda bajariladi. Bunda har ikkala ish-harakat ham odatda takrorlanuvchi, 
davomli bo’ladi: 
CHыqtыlar qorg’anыg’a chapqыllashыb (SHN). Qayda kөrsәm 
na’l naqshыnы өpәr-men yuz sүrүb (Furqat).
2. SHaxsli fe’ldan anglashilgan ish-harakatning bajarilish vaqtini ko’rsatib, 
payt holini ifodalaydi yoki payt ergash gap-ning kesimi vazifasida keladi: 
Yahuda 
bir sөzni eshitib uru qobdi (QR)
. 
Axsham n a m a z ы qыlib evingә kirdi (NF).
3. SHaxsli fe’ldan anglashilgan ish-harakatning yuzaga keli-shidagi sababni 
ko’rsatib, sabab holini ifodalaydi yoki sabab ergash gapning kesimi vazifasida keladi: 
Andыn qopqyb bashыm aqardы (QR)
. 
Agar aysam bashыmdыn kechmishin 
men//ta n ы r k a b barmag’ыn tishlәgәy-sen (XSH)
. 
4. 
-b 
affiksli ravishdosh ifodalagan ish-harakat keyingi fe’ldan anglashilgan ish-
harakatning aksini ko’rsatadi, ya’ni ravishdosh ifodalagan ish-harakat bilan keyingi 
fe’ldan ang-lashilgan ish-harakat bajarilishi nuqtai nazardan biri ikkinchisiga zid 
bo’ladi. SHuning uchun bunday hollarda keyingi fe’l ko’pincha bo’lishsiz formada 
qo’llanadi: 
Siz kelib, ani keltүrmәsәңiz,sizgә daqы bug’day bermәz-men (QR)
. 
Bu 
bug’day k ө r g ә z i b , arpa satar ul (XSH)
. 
5. Ravishdoshning 
-b
affiksli formasi bog’lovchilik vazifa-sini ham bajaradi, 
ya’ni gapda uyushib kelgan fe’llarning ol-dingisi (yoki oldingilari) shu ravishdosh 
formasida kelib, uyushiq bo’laklar o’rtasidagi bog’lanishni ko’rsatadi: 
Bu 
yalg’anchilar meni t u t u b , ag’zыmg’a qan surtub, seңә kelturdilәr (QR)
. 
Anы taxt uzә 
k e c h i r i b , bashыna taj qoyub, mamlakatni aңa taslim qыlыңыz (SS)
. 
-a/-ә(-y
) 
affiksi bilan yasalgan ravishdosh quyidagi xususiyatlarga ega: 
1. YAkka holda qo’llanadi. Bunda shaxsli fe’l ifodalagan ish-harakatning 
bajarilish holatini bildiradi: 
Bir kun Ismail avqa barmыsh erdi, Ibrāhimnы kөrә keldi 
(QR). Yүzүңdin emdi aңa ashna tilәy keldim (Lutfiy). 
2. Qo’shma fe’lning komponenti bo’lib keladi: 
Yol bashыnda tura qaldы 
Mirza (SHN). Ittifaq qыla almay, parishān barыb...(BN). 
3. Ko’pincha takror qo’llanadi. Bunda ham shaxsli fe’l ifodalagan ish-
harakatning bajarilish holati ko’rsatiladi: 
Fыrāq otыna yana-yana keldim (Lutfiy). 
Tamshыy-tamshыy anы qыlay nөsh (Navoiy ML) 
-u/-ү(
unlidan keyin 
–yu/-yү)
affiksi bilan yasalgan ravishdosh qadimgi 
yodgorliklarda keng qo’llangan bo’lib, eski o’zbek tilida XV asrga qadar ancha 
aktiv iste’molda bo’lgan, ma’nosi, funksiyasi bo’yicha 
–a/-ә(-y)
affiksli 
ravishdoshga yaqin turadi. 
Misollar: 
Kөz yashы yыg’layu, tushәyin der ayaqыna (Sakkokiy). Aңa qarshu 
turu bilmәdi (QR). Qarыndashlarы anы avg’a alu bardыlar (QR). Kishilәr Musa 
yalavachqa kәlү bashladыlar (TF).
Ravishdosh yasovchi 
–ban/-bәn 
(undoshdan keyin: 
-ыban/-ibәn//-uban/-
ubәn
) affiksi 
–b 
(
-ыb/-ib//-ub/-үb
) affiksiga 
–an/-әn 
qo’shilishi bilan hosil 
bo’lgan.Eski o’zbek tilida she’riy asarlarda ishlatilgan bo’lib, funksiyasi ham 
chegaralangan. Bu ravishdosh shakli shaxsli fe’l ifodalagan ish-harakatning 

---

46 
bajarilish holatini, sababini ko’rsatadi.Misollar: 
CHыqtы ul mыңcha kishi 
atlanыban// ish qыlurg’a barыsы qatlanыban (SHN). Quchuban yыg’ladыm atam 
ayag’ыn (Furqat). Ul anda qoldыsa aziz qadashыm//ham birgә kelibәn bolub 
yoldashыm (XSH). 
-g’alы/-gәli//-qalы/-kәli 
affiksi bilan yasalgan ravishdosh ham turkiy tillarda 
qadimdan keng qo’llanib kelgan bo’lib, eski o’zbek tilida ham aktiv iste’molda 
bo’lgan. Hozirgi o’zbek tilida bu affiks 
–g’ani(-qani/-kani) 
ko’rinishida 
ishlatiladi. 
Bu ravishdosh shaxsli fe’l ifodalagan ish-harakatning bajarilishidagi 
maqsadni bildiradi. Misollar: 
Ul hanaqahg’a oynag’alы kirdilәr (Nav. MN). Malik 
anlarnы өldүrgәli qasd qыldы (Taf.). Yusufnы kөrgәli zindang’a kelүr erdilәr 
(QR). 
-g’ach/-gәch/-qach/-kәch 
bilan yasalgan ravishdosh qadimgi yodnomalarda 
uchramaydi. Eski o’zbek tilida, asosan, XVasrlardan boshlab kuzatiladi. 
Bu ravishdosh payt ma’nosini bildiradi, ya’ni bu ravishdosh ifodalagan ish-
harakat tugashi bilan shaxsli fe’l ifodalagan ish-harakat boshlanadi. Misollar: 
Yana sham olg’ach, oldыlar barы mast
(Nav. SS). Achыlg’ach kelib ertәsi 
hujrasы//qыlur jan-u janjal har ertәsi (Muq.). 
-g’uncha/-gүnchә//-quncha/-kүnchә 
affiksi bilan yasalgan ravishdosh eski 
o’zbek tilida ancha keng iste’molda bo’lib, qadimgi yodgorliklarda kam 
qo’llangan. 
Bu ravishdosh ham payt ma’nosini bildiradi, ya’ni ravishdosh ifodalagan 
ish-harakat boshlangunga qadar shaxsli fe’l ifodalagan ish-harakat yuzaga chiqqan 
bo’ladi yoki davom etgan bo’ladi. Misollar: 
Xan yetkүnchә anы quladыlar (SHN). 
Lutfiy miskindin өlgүnchә dua bolsun seңә (Lutf.). 
 
Savol va topshiriqlar
. 
1.
Eski o’zbek tilida harakat nomi qanday qo’shimchalar bilan hosil 
qilingan? 
2.
Sifatdosh shakli hosil qiluvchi qo’shimchalarni sanang. 
3.
Ravishdoshning hozirgi o’zbek tilida qo’llanmaydigan qanday 
shakllari mavjud.