S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi



Download 1,4 Mb.
Pdf ko'rish
bet36/67
Sana30.04.2022
Hajmi1,4 Mb.
#599340
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   67
Bog'liq
тарихий грамматика

-r 
yoki 
-yur/-yүr 
qo’shilishi haqida Mahmud Koshg’ariy ham 
ma’lumot bergan. Uning ko’rsatishicha, bunday fe’llarga 
-r 
o’rnida 
–yyp/-yүp 
qo’shilishi XI asrda arg’ular tili uchun xos bo’lgan. 
-r 
affiksli sifatdoshning bo’lishsiz formasi -maz/-mәz//-mas/-mәs affiksi 
yordamida hosil bo’ladi. Bu affiksning jarangli 
-maz/-mәz 
variantlari o’g’uz 
gruppasidagi turkiy tillar uchun xos bo’lib, qipchoq va qarluq gruppasidagi turkiy 
tillarda asosan jarangsiz 
-mas[-mәs 
variantlari qo’llanadi. O’rxun-Enisey va 
qadimgi uyg’ur tili yodgorliklarida ham faqat jarangli 
maz/-mәz 
variantlari 
qo’llangan bo’lib, QBda 
-maz[-mәz 
va 
-mas/-mәs 
variantlari parallel iste’molda 
bo’lgan.
-r 
affiksli sifatdoshning qo’llanishi, ma’no va funk-siyalari: 
a) aniqlanmish vazifasida kelgan so’z 
-r 
affiksli sifatdosh ifodalagan ish-
harakatning sub’ekti bo’ladi: 
Bu a q a r arыg’ kim, seңә berdim,... (TF)

Kөrә 
bi l m ә z k i s h i bag’rыn tiliңiz (XSH)

Kөңul berm ә k ө ң u l b e r m ә s
k i s h i g ә (SS)

b) 
-r 
affiksli sifatdosh anglatgan ish-harakatning sub’ekti aniqlanmishdagi 
egalik affiksi orqali ifodalanadi: 
Tug’rur a g ’ p ы g ’ ы kirdi ersә, Maryam qah 
tutdы (TF)

Kөni sөzl ә y ү r kөңlүn bar ersә, ayg’ыl (QR)

2. 
-r 
affiksli sifatdosh ot o’rnida qo’llanganda otga xos grammatik belgilarga 
ega bo’ladi va shunga muvofiq har xil sintaktik funksiyalarni bajaradi: 
a) egalik affikslari bilan qo’llanadi: 
Lek mumkin durur dava qыlurum//sa’y etib 
hajatың rava qыlurum (Navoiy SS)

Jahanda sendin өzgә yoq ti l ә rim (XSH)



44 
b) kelishik affikslari bilan qo’llanadi:
Seniң ishqыңda sayrarg’a Xarazmiy... 
(MN)

Bizniң kelүrimizni eshitib, qachыb bu aytыlg’an uch yurtg’a bardыlar 
(SH.tar.)

3. 
-r 
affiksli sifatdosh ko’makchilar bilan qo’llanadi: 
Olturur uchun qabыl yer 
erdi (BN)

Өlmәsdin burun achыb kөzүmni..(Navoiy FSH).
 -g’u/-gү (-qu/-kү)
affiksli sifatdosh. Qo’llanishi, ma’no va funksiyalari: 
1. Atributiv pozitsiyada qo’llanib, aniqlovchini ifodalaydi, Bunda 
-g’u/-gү 
affiksli sifatdosh atributiv oborotni tashkil etadi va bunday oborotlarda sifatdosh 
formasidagi fe’ldak anglashilgan ish-harakatning sub’ekti ikki xil yo’l bilan 
ifodalanadi: 
a) aniqlanmish vazifasida kelgan so’z 
-gu/-gү 
affiksli sifatdosh ifodalagan ish-
harakatning sub’ekti bo’ladi: 
Menim ilkimdin k e l m ә g ү ish bilgүrdi (TF)

Tuzub 
yettilәr av a v l a g’
 
u yergә (XSH)

b)-g’u/-gү 
affiksli 
sifatdosh 
anglatgan 
ish-harakatning 
sub’ekti 
aniqlanmishdagi egalik affiksi orqali ifodalanadi: 
S ө z l ә g ү k ү c h ү m yoq (QR)

Seniң y e g ү ashың seni Xizr yalavach tabaru bashlag’ay (TF)

2. 
-g’u/-gү 
affiksli sifatdosh ot o’rnida qo’llanganda otga xos grammatik 
belgilarga ega bo’ladi va shunga muvofiq har xil sintaktik funksiyalarni bajaradi: 
Qayda barg’usыnы bilmәgәylәr (TF). Na qыlg’usы bilmәs boldы (NF). 
-g’uchы/-gүchi (-quchы/-kүchi)
affiksli forma 

Download 1,4 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   67




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish