S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

. 
E
ski 
o’zbek tiliga oid yozma manbalarda 
kimsә(>kim+ersәr), 
nemәrsә(>ne+mә+er-sә), 
neersә 
(>ne+ersә), 
birәv(>birәgү), falān 
gumon olmoshlari qo’llangan, ba’zan ayrim o’rinlarda 
birәgү (bir+әgү), birәvlәn (bir+әv+lәn) 
formalari ham uchraydi. Ular kishi, 
narsa va hodisalarning taxminlash, tusmol qilish kabi ma’nolarini bildirgan. 
Kimsә, kimәrsә, nemәrsә 
va 
neersә, falan,
birәv,birәgү 
gumon olmoshlari 
tusmol qilingan kishilarga nisbatan qo’llangan. 
Nemәrsә 
va 
neersә 
olmoshlari 
predmet va hodisalarga nisbatan ishlatilgan. 
Kimsә
 
gumon olmoshi eski o’zbek tilining barcha davrlarida keng 
qo’llangan: 
K i m s ә tazallum etmәgәy (Lutfiy)
. 
K i m s ә kim әylәmәs 
ashuqmag’nы xayāl (Navoiy MQ)
. 
Kimәrsә
 
gumon olmoshi eski o’zbek tilining ilk davrlarida qo’llangan, 
keyingi davrlarda kam qo’llangan:
Kimәrsә kim seңә egri kөңүl tutar bu 
qadar(Sakkokiy)
. 
Nemәrsә
 
gumon olmoshi 
nimә
so’roq olmoshiga 
ersә
so’zining qo’shilishi 
bilan hosil bo’lgan: 
Uch-tөrt n e m ә r s ә asыlыb erdi (BN)
. 
Kөp n e m ә r s ә
bergәn turur (SH turk)
.
Birәv 
gumon olmoshi 
kimsa 
olmoshi ma’nosida qo’llangan: 
B ir ә v kөz 
birlә bolg’ay qatlың (Navoiy LT)
. 
B i r ә v ishq ichrә qыldы qumrы (Ogahiy)
. 
Falān
 
gumon olmoshi arab tilidan o’zlashgan: 
F a l ā n kishigә, ya’nы 
faqыr qashыg’a eltib (Navoiy MN)
. 
F a l ā n vaqtda f a l ā n mәlikiңiz mundag’ 
xiyanat qыldы (SH tar.). 
Bo’lishsizlik olmoshlari
. 
Eski o’zbek tilida ham bo’lishsizlik olmoshini fors 
tilidan o’zlashgan h
ech 
so’zi ifoda qilgan. H
ech 
bo’lishsizlik olmoshi kishi, 
narsa, hodisalarga nisbatan qo’llangan. 
Bo’lishsizlik olmoshining
murakkab formasi esa boshqa olmosh turlari bilan 
yonma-yon kelishi orqali hosil qilingan: h
ech kim, hech kimsә, hech kimәrsә 
shaxsga nisbatan; h
ech ne, hech nemә, hech nemәrsә, hech qayda 
olmoshlari 

---

38 
narsa va hodisalarga nisbatan qo’llangan. h
ech qaysы, hech qayusы 
kishi va 
narsalar uchun aralash istifoda qilingan. 
Hech olmoshi mutlaq inkor ma’nosini ifodalagan: 
Qalmasa he c h nāmu 
nishānыm (Lutfiy)
. 
Ki biz kөrdүk, amma bilmәdүk he c h (Navoiy FSH)
. H
e ch 
parvāyi qыlmadыlar (BN)
. 
Hech kim
 
bo’lishsizlik olmoshi: yo
srүklәr ichrә kөzүңә h e ch k i m harif yoq 
(Lutfiy)
. H
ech k i m өz kөңligә g’am tilәmәs (Navoiy MQ)
.H
e ch k i m bilmәs 
alarnың ishini (SHN)
. H
 e ch k i m eshitkәn va kөrgәn yoq turur (SH.tar.).
Hech
kimsә (hech kimәrsә) 
olmoshi ham h
ech kim 
olmoshiga ekvivalent 
bo’lgan: 
Tүshmәsүn gul mavsumы he c h k i m s ә janandыn (Lutfiy)
. 
Qыlmas 
anың tәkәllүmini he c h k i m s ә rad (Nodira)
. 
Hech
kimәrsә
bo’lishsizlik olmoshi siyrak qo’llangan, ma’no jihatidan h
ech 
kim, hech kimsә 
olmoshlariga o’xshaydi: 
Hech k i m ә r s ә kelmәgәy (Lutfiy). 
Hech k i m ә r s ә qol yapmasunlar (SH tar.).
Hech nemә
(hech+ne+mә) 
bo’lishsizlik olmoshi: 
Meni tegәn kishigә he c h n 
e m ә yoq (Amiriy)
. 
Aңa he c h n e m ә marham yerin tutmas (Navoiy MQ)
. 
Hech nemәrsә
olmoshi kam uchraydi: H
e ch n e m ә r s ә aңa majhul erdi 
(Navoiy MN)
. H
ech n e m ә r s ә oqug’an emәs (BN)
). 
Hech
qaysы 
bo’lishsizlik olmoshi bo’lishsiz atributiv holat ma’nosini 
anglatgan: H
 e ch q a y s ы matla’nы ayta almadыlar (Navoiy MN)
.H
ech q a y s ы 
turk tili bilә tәkәllүm qыla almaslar (Navoiy ML). 
Topshiriqlar
: 
1.
Eski o’zbek tilida faol qo’llanib, hozirgi o’zbek tilida iste’moldan tushib 
qolgan kishilik olmoshlarini sanang. 
2.
Eski o’zbek tilidagi gumon olmoshlarining ma’no turlarini sanab 
ko’rsating. 
3.
Olmoshning har bir ma’no turiga manbalardan misol to’plang.