S. A. Salixov «patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatlash» fanidan Darslik toshkent – 2010

hardware
) 
va dasturiy ta’minot (
software
). 
Dasturiy ta’minot yoki EHM uchun dastur bu EHM, uning tarmoqlari va 
boshqa kompyuter vositalarining muayyan natijalar olish maqsadida ishlash uchun 
mo’ljallangan ma’lumotlar va buyruqlar majmuidir.
Ma’lumotlar bazalari bu ma’lumotlar (masalan, maqolalar, hisob-kitoblar) 
majmui bo’lib, u shunday tartibga solinganki, elektron hisoblash mashinalari 
yordamida ularni topish va ishlov berish mumkin. Bugungi kunda dasturiy 
ta’minot EHMning muhim tarkibiy qismi bo’lib, EHMni qo’llash sohasi, u yoki bu 
muayyan masalani hal qilish qobiliyatini belgilab beradi
. 
Shunga muvofiq EHM va 
ma’lumotlar ba’zalari uchun dasturlar ishlab chiqarish katta intellektual sarf-
xarajatlarni talab qiladi va katta tijorat qimmatiga ega. Lekin har qanday 
intellektual mulk ob’ekti kabi bu ob’ektlarning tijorat qimmati ham ularning 
huquqiy muhofazasiga bevosita bog’liqdir.
Bugungi kunda jahonning 30 dan ortiq mamlakatida EHM va ma’lumotlar 
bazalari dasturlari va algoritmlari huquqiy jihatdan himoyalangan. 
Barcha dasturlar va ma’lumotlar bazasi dastlabki matn
 
shaklida 
dasturlashtirishning biror-bir tilida yaratiladi.
Dasturlashning biror-bir tilida yaratilgan va biror-bir kompyutor bilan qayta 
ishlanmagan matn dastlabki matn hisoblanadi.
Lekin, EHM dastlabki matnni bevosita qabul qilmaydi, balki ob’ektga kodini 
– dastlabki matnni mashina kodiga aylantirish natijasida olingan dasturni qabul 
qiladi.
Birinchi marta 1972 yil Jenevada EHM dasturlarini huquqiy muhofazalash 
bo’yicha ekspertlar guruhining birinchi sessiyasida Parij va Bern 
konvenstiyalarining qoidalari EHM dasturlarini muhofazalashni kafolatlay 
olmasligi ta’kidlandi. EHM dasturlarining huquqiy muhofazasini ta’minlaydigan 
va mualliflik huquqlari to’g’risidagi qonunchilikka asoslanadigan hamda maxfiy 
ishlab chiqarishlar va noqonuniy raqobatning oldini olish to’g’risidagi 
54

---

qonunchilikni hisobga oladigan maxsus qonuniy hujjatlarni joriy etish to’g’risida 
kelishib olindi.
Keyinchalik jahon amaliyotida EHM ob’ektlarini muhofazalash masalalarini 
hal qilishda ikki yo’nalish keng tarqaldi:
•
mualliflik huquqi to’g’risidagi mavjud qonunchilikka o’zgartirishlar 
kiritish;
•
EHM dasturlari uchun mualliflik huquqi to’g’risida maxsus qonun 
ishlab chiqish.
Bu yo’nalishlar O’zbekiston qonunchiligida o’z aksini topdi. O’zbekiston 
Respublikasi Fuqarolik kodeksi va “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar 
to’g’risida”gi qonuniga muvofiq EHM va ma’lumotlar bazalari uchun dasturlar 
mualliflik huquqi ob’ektlariga kiritilgan. Demak, tegishlicha EHM va ma’lumotlar 
bazasi uchun dasturlarga mualliflik huquqining barcha tamoyillari tarqaladi.
Shuni qayd etib o’tamizki, mualliflik huquqi ijodiy faoliyat natijasi bo’lgan 
va ob’ektiv shaklda taqdim etilgan EHM va ma’lumotlar bazalari uchun har 
qanday dasturlarga, ularning maqsadi va qimmatidan qat’iy nazar, tarqaladi. EHM 
yoki ma’lumotlar bazasi uchun dasturlarga mualliflik huquqi uning aksi 
isbotlanmaguncha tarqaladi.
EHM yoki ma’lumotlar bazalari uchun dasturlarni noqonuniy ko’chirib olish 
yoki tarqatish, shu jumladan o’zgalarning nomi bilan chiqarish mualliflik 
huquqining buzilishi hisoblanadi.
EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazalarining nusxalariga qonuniy 
egalik qiluvchi shaxslarga huquq egasidan qo’shimcha ruxsatnoma olmasdan 
dasturning maqsadiga muvofiq ravishda ishlashini ta’minlash bilan bog’liq har 
qanday harakatlarni amalga oshirish, shu jumladan EHMga yozish va xotirasida 
saqlash, shuningdek uning ko’rinib turgan xatolarini tuzatish huquqi beriladi. 
Bunda agar huquq egasi bilan tuzilgan shartnomada boshqa holat ko’zda 
tutilmagan bo’lsa, qonun bilan faqat bitta EHM yoki tarmoqdagi bitta 
foydalanuvchining dasturlarni yozib olishi va xotirada saqlashiga yo’l qo’yiladi. 
O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish uchun bu ob’ektlarni huquqiy 
muhofazalashning muhimligi va o’ziga xosligini hisobga olgan holda “Elektron 
hisoblash mashinalari uchun dasturlar va ma’lumotlar bazalarini huquqiy 
muhofazalash to’g’risida”gi qonun bilan EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar 
bazasiga mualliflik huquqlari (mualliflik huquqining boshqa har qanday ob’ektlari 
kabi) ular yaratilgandan so’ng vujudga keladi va qandaydir ro’yxatga olish yoki 
boshqa rasmiyatchiliklarga rioya qilishni talab qilmaydi. Muallif o’z dasturini o’z 
istagiga ko’ra va faqat o’z mualliflik huquqining muhofaza darajasini oshirish 
maqsadida ro’yxatdan o’tkazishi mumkin. Masalan, dasturlarni davlat ro’yxatiga 
olish nizoli holatlarda, ishni sudda ko’rishda (asl variant (dastlabki matn)ni aniq 
belgilash zaruriyati tug’ilgan va hokazo) o’z mualliflik huquqi hajmlarini 
identifikastiyalashni osonlashtiradi.
EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazalarini ro’yxatga olish uchun 
Davlat patent idorasida EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazalarini huquqiy 
muhofazalash agentligi