S a m a r q a n d d a V l a t u n I v e r s I t e t I r a h m o n q u L o r z I b e k o V

Kim qyubdur, uhdayi o ‘z mulkungizdin chiqmayin,
Ikki, uch, to ‘rt da “vosin etmakni, ко ‘tahlik qiling.
Mardlar maydon chekib, rangni ко ‘tarib zaxmlar,
Sizga yo ‘q, ul javharu yuz ga upo-enlik qiling.
Bu g'azal xalqona she’rlar uchun mos keladigan ramal bahrining 
«ramali musammani mahbuni mahzuf» vaznida yozilgandir. Taqtilari: 
foilotun, foilotun, foilotun, foilun.
Qayd etish lozimki, Turdi Farog'iyning ayrim g'azallarida, 
jumladan, besh baytli yuqoridagi g'azalida shoir taxallusi uchramaydi. 
U ning g 'azallari ichida uch baytlilari h am bor. Bu g 'azallar 
tugallanmagan yoxud shoiming o'zi ba’zi sabablaiga ko'ra o'z shoirlik 
tamg'asini qo'Uamagan bo'lishi mumkin.
Turdining 1681 yil tarix m oddasi berkitilgan (1102 hijriy)

---

«Subhonqulixon va uning amir-amaldorlari haqida hajviya» nomi 
bilan atalib kelinuvchi asari o ‘zbek adabiyotida yaratilgan birinchi 
hajviy muxammas-dostondir. Shoir 33 beshlik — 165 misradan iborat 
bu hajviyasida mamlakatni inqiroz yoqasiga keltirgan, zulm va 
istibdodni avj oldirgan, fuqaroning zulm -zo'riik va beboshliklatga 
qarshi bosh ko'tarishga majbur etgan voqea-hodisalami tasvirlaydi. 
Unda 1680 yildan 1702 yillaigacha xonlik qilgan Subhonquli va uning 
tarafdorlari zulmi ostida ezilgan xalqning hamda Turdiga o'xshash 
xonlik siyosatidan norozi bo'lgan ijtimoiy guruhlaming noroziUgi 
ifodalangan. Shuning uchun asarda haqoratlangan Turdining 
isyonkor kayfiyati fuqaroning keng noroziligi ifodasi darajasiga 
k o 'tarilg an deyish m um kin. Bu hajviy asarning 0 ‘rta Osiyo 
zam inidagi A dabiyotlarda paydo b o 'lgan hajviyot bilan bog'li 
tomonlari ham yo‘q emas. Bizda ilgari ham ba’zi hajviy g‘azallar, 
qit’alar, tanbehlar yaratilgan bo‘lsa-da m azm unan to ‘la hajviy ruhga 
ega asarlar yaratilgan emasdi. XI asr fors shoiri Hakim So'zoniy, 
XVT—XVII asrlarda ijod qilgan fors-tojik shoirlari Mushfiqiy va Saidoi 
Nasafiy hajviy m uxam m aslar yaratgandilar. Turdi ana shunday 
asarlardan xabardor bo'lgani va ulardan ta ’sirlanib o ‘z zamonasi 
illatlarini fosh etgan bo'lishi mumkin. Bu holatni yana shu fakt 
h a m is b o tla y d ik i, T u rd in in g b iz g a c h a y etib k e lg an b e sh
muxammasining biri fors-tojik tilida yozilgan. Bu muxammas forsiy 
adabiyotning buyuk nam oyandasi, ajoyib lirik asarlar ham da 
«Bo'ston» va «Guliston»dek go'zal obidalar muallifi Shayx Sa’diyning 
ishqiy-tasawufiy g'azaliga bog'langan tazm in muxammasdir. Turdi 
o 'z in in g am ald o rlig i, u ru g ' o qsoqolligi d avridan afsuslanib 
kelganligini ifodalab «Dar mazammati sipohigari» (Amaldorlikni 
yomonlash) g'azalini ham bitgan.
« S u b h o n q u lix o n »
h a q id a g i 
h a jv iy
m u x a m m a sn in g
boshlanishidayoq shoir o 'sh a o 'ta ziddiyatli, murakkab davrni 
ifodalovchi:
Joyi osoyish emas, hech kima bu ko ‘hna ravoq,
Yog‘dirur boshimiza sangi jafo, gardi firoq —
misralarini bitadi. Unda konkret tarixiy shaxslaiga xos satirik lavhalar 
keltiriladi...

---

Turdi xalq ichida yurib, ulaming ilmoqli, hatto vulgar so ‘zlaridan 
ham aynan foydalanadi, qochirim, mazax, maqol, so‘kish — qabih 
so‘zlarini she’rlarida ishlatadi. Shu yo‘l bilan satirik obrazlaming 
individual qiyofalarini chizishga urinadi. Uning hajviy she’rlari, 
ayniqsa, m
uxamtnasida chikka, pukka, mag‘zaba, bangi, qirchang'i,
ko ‘r, zang‘ar, yundi, mo‘ndi, sak, eshak, shunt k o ‘r, suprindi, it,
bit
kabi hajviy ob“ektga nisbatan ishlatilgan so‘zlami uchratamiz. 
Chunki satiradagi hajviy til qo‘shiqda mahin, samimiy, nozik shaklga 
kiradi. Lirikaning beozor tili satirada dilozorlikka o ‘tadi. Lirikadagi 
go‘zal va mahin leksika ham da ohang endi haqoratli, mazaxli, 
zaharxandali leksikaga ko‘chadi. Jumladan Turdi hajviyotida bu hoi 
bo‘rtib turadi:
Edingiz barchangiz itdek fuqaroning etini,
G'asb ila ntolin olib, qoymadingizlar, bitini.
Qamchilar dog‘ solib boyung‘a, tilib betini,
Yordingiz zahrasini ichidan olib о ‘tini,
Bo‘lmadi kam raiyat boshidan hech tayoq...
Fuqaro bo‘ldi bu shoh asrida ko ‘p zoru nahif,
Zulmdin bo ‘Idi raiyat elikim, xoru zaif,
Soli tarixini etdim chu xiraddin taklif,
Dedi: «dirt» boshdin-oyoqdin tushub «Islom» zaif,
Davri Subhonqulixon jobir, umarosi yapaloq.
Bu bandning to ‘rtinchi misrasida m azkur muxammasda bayon 
qilingan voqealaming sodir b o ‘lgan yili berkitilgan, ya’ni tarix sanasi 
berilgan.
Bu satirik muxammas ham ramal bahrining «ramali musam mani 
mahbuni maxzuf» vaznida yozilgandir.
Ruknlari:
foilotun / foilotun / foilotun / foilun
V V - - V V
- -
V V
-----
V V -
Shunday qilib, murakkab va mashaqqatli hayot yo'lini bosib o ‘tib, 
Abdulazizxon davrida ro'shnolik ko‘rib, Subhonqulixon davriga kelib 
xoru zorlikka va sarson-saigardonlikka uchrab umrini o‘tkazgan Turdi

---

Farog‘iy o ‘z dushmanlariiga qarshi she’rlar yozib, «o'zini dengizdagi 
talotumdekhis qilib», «ninaipidekxalq ko‘zigayaqinlashishgaharakat 
qilgan edi».
Qatrayam nochiz, ammo zoti kulzum Turdiman,
Kelturan amvojg'a bahri talotum Turdiman.
Rishtadek ming pechu tob chashmi so ‘zondek о ‘tar,
Bovujudi e'tibori chashmi mardum Turdiman.
(Nojiz — arzimas, pechu tob — iztirob, amvoj — toHqin.)
Turdining bizgacha yetib kelgan she’rlari deyarli davr qabohati, 
ayrim shaxslardagi nuqsonlam i qoralashga, fosh qilishga, o ‘z hasbi 
holini izhor etishga bag‘ishlangan asarlardir. Biroq, bu — Turdi 
ijodining asosini tashkil qilmaydi. Shoir inson qalbida tug'yon uruvchi 
xilma-xil tuyg‘u va kechinm alam i ham yuksak badiiy m ahorat bilan 
aks ettiradi, g o ‘zal lirik lavhalar yaratadi. Hatto hajviy mavzulardagi 
she’rlarida ham uning iste’dodli lirik shoir boiganligi ko‘zga tashlanib 
turadi.
Har qanda g ‘ami do‘st dili porani istar,
To subh yaqo yirtmadi-mehr о ‘Imadi paydo —
birgina shu baytda q an ch alik ch u q u r hayotiy m azm un, fikr 
ifodalanganligini ko‘ramiz. Shoir talqinicha, do‘st g'am i dili p o ra - 
jarohatlangan yurakni taqoza etadi. Chunki yurakning bir parchasini 
do'stga berish, uning m ehrini yurak chokiga joylash shart. Chindan 
ham, tongda osmonning bir cheti yorishib mehr-oftob chiqadi. Shu 
holatni shoir to tong yoqa yirtmaguncha quyosh chiqmaydi, deydi.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. Turdi Farog‘iy she’rlarining topilishi va o'rganilishi tarixi 
haqida nimalami bilasiz?
2. «Muxammasi turki»ning shoir hasbi holini o ‘rganishdagi 
ahamiyati nimalarda?
3. Shoir she’rlarida yurt vajam iyat taqdiriga, jipslashishgadoir 
qanday fikrlar aytilgan?

---

4. Turdi hajviyotining o‘ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy ahamiyati 
nimalarda ko‘rinadi?
5. Subhonqulixon shaxsi va faoliyatiga oid yangi fikrlardan 
xabaringiz bormi?
Mustaqil mashgulot uchun topshiriqlar
1. Turdi Farog‘iyning joriy nashrlardagi she’rlarini o‘qing va 
taassurotlaringizni daftarda qayd eting.
2. Shoir she’rlarida uning dunyoqarashi va ijodi bosqichlariga 
doir faktlami aniqlang hamda amaliy mashg‘ulotda so‘zlab bering.
3.Shoir she’rlarining ayrimlarida taxallus ishlatilmagan-ligining 
sabablari haqidagi fikrlaringizni daftarda bayon qiling.
Adabiyotlar
1. Турди. Ш еъ р л ар .—Т ., 1971 (ки ри ш сўзи м уаллиф и
А.Ҳайитметов).
2. Ёқубов Ҳ. Турди: Адабий мақолалар.—Т., 1971.
3. Абдуллаев В. Турди. Фароғий: Ўзбек адабиёти тарихи. 
Д арслик, 2 -к и то б .-Т ., 1980.
4. Жумахўжа Н. М иллий бирлик курашчиси. «Тафаккур» 
журнали, 1998, 3-сон.

---