|
Chistonlari.
Xalq og'zaki ijodidagi topishmoqli, sirli she’rlar
ham da fors-tojik, ozarboyjon, turk adabiyolarida chiston (u
nimadir?), topm acha, bilm acha istilohlari bilan atalgan bunday
she’r nam unalarim ng ta ’siri tufayli XV asr o'zbek adabiyotida
ham chiston deb atalgan ja n r paydo bo'ldi. Uning ilk nam unalari
hozircha Alisher Navoiy ijodida uchrashi qayd etilgan. Alisher
N avoiydan oldin o'tgan shoirlarimiz tom onidan shunday she’rlar
yaratilganligi m a’lum emas. Demak, chiston lug'zlam ing o'zbek
adabiyoti janrlari tarkibidan o 'rin olishi buyuk ixtirochi shoir
Alisher Navoiy ijodi bilan bog'liqdir, deyish m um kin. Navoiydan
so'ng bu a n ’ana Shayboniy, Huvaydo, Uvaysiy, M unis, Fano
Istaravshaniy, Shavqiy K attaqo'rg'oniy, Ogahiy kabi shoirlarimiz
tom onidan davom ettirildi. XVI—XIX asrlar o'zbek adabiyotida bu
janrda alohida m ahorat ko'rsatib, unda m uhim ijtimoiy, axloqiy-
ta ’limiy g'oyalam i ifodalagan shoirlar sifatida, ayniqsa, Jahonotin
Uvaysiy, M uham m adrizo Ogahiyni ko'rsatish m um kin. Shoira
Uvaysiy m uallim a-otincha sifatida yosh qizaloqlarni o'qitgani
uchun ularning zehnini, topqirligini oshirish u chun juda ko 'p
ikki baytli, bir baytli chistonlar yozib, ulardan ta ’lim jarayonida
foydalandi. Chiston-topishm oqlarning yoshlar tarbiyasidagi katta
ahamiyatiga alohida e ’tibor berdi. Ogahiy chistonlari ham yoshlar,
ham kattalar zehniga kuchli ta ’sir ko'rsata oluvchi asarlar ekanligini
alohida ta ’kidlab o'tish joiz. U bu sohada Alisher Navoiy ijodidan,
u yaratgan lug'z-chistonlardan andoza oldi, uning bu sohadagi
a n ’analarini ijodiy davom ettirdi. M a’lumki, Navoiy o'zbek tilida
o 'n ta, fors tilida to'qqizta, asosan, q it’a shaklidagi lug'z-chistonlar
yozgan edi. Bu c h isto n lar ichida, ayniqsa, tan g a, an o r kabi
ashyolar nomi yashiringan, abjad y o ii bilan emas, balki oddiy
to p q irlik , o 'y lash , fikrlash y o i i bilan to p ilu v ch i ch isto n lar
m ashhur edi.
Biz shoira Uvaysiyning anor, Ogahiyning tanga haqidagi chistoni
bevosita Navoiyning shu ashyolar nomi chiqadigan chistonlari
ta ’sirida yozilgan deb ayta olamiz. Ogahiyning «Ta’viz ul-oshiqin»
devonida «tanga», «otashgir», «vafo», «davlat» nomlari chiqadigan
to ‘rtta k it’a shaklidagi chistonlar mavjud.
Shular ichida «Tanga» chistoni bevosita Alisher Navoiyning shu
nomdagi chistoni ta ’sirida yaratilgani shubhasizdir. U bu mashhur
chistonida «jussasi tim oq yuzidek kichik boisa-da, ham ulug‘badavlat
odamlaming, ham bechora, muhtoj odamlaming xayolini, es-hushini
o'ziga mahliyo qilib, ulami bezovta etib, ishqini o ‘ziga qaratgan narsa
haqida so‘z ochadi. Tanganing tashqi, sirtqi belgilariga ishora qiladi.
Chunonchi, uning ikki yuziga xatlar, raqamlar bitilganligini eslatib
o'tadi. Kimki, shunday narsaga ega bo‘lsa, uning jamiyatdagi mavqei,
turmushi baland ekanligini aytadi. Shunday narsaga ega boim aganlar
esa, har qancha dono, bilimli bo'lmasin, qismati, ahvoli yomondir.
Ogahiy bu bilan mol-dunyoga hirs qo‘yishni kishilar uchun ham
baxt, ham baxtsizlik keltiruvchi ijtim oiy b ir ofat ekanligini
ta ’kidlamoqchi boiadi. Shuning uchun ham tanganing sifatlarini
tasvirlash jarayonida uning odamlarga ko‘rsatayotgan ta’siriga kulgili,
hajviy tus berishga o ‘tadi. U tangani oshiqlami, sevgi yo‘lida es-
h u sh id an ajralayozgan kim salarni shaydo qilgan m a ’shuqaga
o ‘xshatadi hamda oshiqlar dilidan izhor etiluvchi visol, hijron, iltifot
kabi so‘zlami qo ‘llaydi. Shunday o ‘xshatish, majoz, qiyoslash kabi
tasvir vositalari orqali, xuddi Navoiyga o ‘xshab, bu jamiyatda pulning,
oltinu kumush tangalaming qanchalar nozik, xatarli kuchga ega
ekanligini uqtirmoqchi bo iad i. Navoiyning barcha chistonlari oddiy
topishmoq usuli bilan yaratilgan. Ogahiyning tanga haqidagi chistoni
ham shunday. Ogahiy chistonining to‘liq matnini keltirish orqali u
Navoiy a n ’analaridan nechog'li ijodiy ta ’sirlanganligini, bu ikki
ulug‘shoir asarlarining har biri original asarlar ekanligini yaqqol
anglab olish mumkin.
Ogahiy chistoni:
Do'stlaringiz bilan baham: |
