Ruwxıylıqtanıw” pániniń obekti, predmeti «Ruwxiyliqtanıw»

Ruwxıylıqtıń qauram bólekleri hám onıń insan kámalatındaǵı ornı
Real turmista ruwxiyliq - hár bir insanniń millet, jámiyet, mámleket turmisi, insanlar ortasinda bolatuǵin hám sotsialliq qarim-qatnasiqlarda kórinislerin tabadi.

«Hújdanniń pákligi hám oyawliǵi neshshe ásirler, zamanlar ótse de insan ruwxiyliǵiniń tayanish ústinleriniń biri bolip kelmekte. Jámiyet turmisinda ádalat hám haqiyqatliq, mehir-shápáát, insap, diyanat kibi túsiniklerdi ornatiwda mine usi faktordiń orni hám tásiri teńsizdur. Áújdani oyaw adam átirapinda bolip atirǵan waqiyalarǵa, járdem hám kómekke mútáj insanlardiń mashqalalarina, ádalattiń ayaqqa basiliwina biypárwa qaray almaydi. Ásirese, el-jurt mápine ziyan jetkizetuǵin jawiz is-háreketlerge hesh qashan shetten tim-tiris qarap tura almaydi, óz jurti hám xalqina baylanisli qiyanet hám satqinliqti hasla qabil ete almaydi. Bunday halatlardi kórgende hújdani qiynaladi, udayi janip-kúyip jasaydi, qalay bolmasin olardi saplastiriwǵa umtiladi, kerek bolsa, bul jolda hátte janin da pidá etedi»^`.

Ruwxiyliqtiń rawajlaniwi da belgili bir nizamliqlarǵa súyenedi. Bul nizamliqlardi tiykarinan eki iri toparǵa ajiratiw múmkin.

Birinshi toparǵa shaxs, millet yaki jámiyettiń ishki potentsiali menen baylanisli bolǵan nizamliqlar kiredi. Yaǵniy shaxs, millet yaki jámiyettiń ishki potentsiali bekkem, tamirlariniń tereń boliwi ruwxiyliqtiń rawajlaniwiniń tiykarin quraydi. Eger ishki potentsial hálsiz bolsa, shaxstiń bárkamalliq dárejesine, millettiń óziniń bir pútinligin saqlawǵa hám soniń menen birge jámiyettiń joqari rawajlaniw basqishina erisiwine unamsiz tásir etedi.

Ekinshi topar nizamliqlarina shaxslar hám milletlerdiń óz-ara qarim-qatnasiqlari protsessinde júzege keletuǵin «óz-ara tásir» hám «óz-ara bayitiw» arqali bolatuǵin protsessler kiredi. Yaǵniy shaxstiń ruwxiy kamalati anadan tuwiliwi menen júzege kelmeydi. Tap sol siyaqli basqa xaliqlar, milletler menen birge islesiw nátiyjesinde payda boladi. Áesh qashan shaxs, insan ózgelersiz jasay almaǵani siyaqli millet te basqa milletler, xaliqlar menen baylanislar, qarim-qatnasiqlar ornatpastan jasay almaydi. Jámiyet te mine usi nizamliliq tiykarinda rawajlanadi.

Bul nizamliqlardiń qollaniliwi ob`ektiv hám sub`ektiv shárt-shárayatlar menen baylanisli boladi. Shaxs kamalati hám ruwxiyliqtiń erkin rawajlaniwi, kamal tabiwi ushin shárayat bar bolsa nizamliqlardiń qollaniliwi uliwmaruwxiy progresske xizmet etiwge óziniń unamli tásirin tiygizedi.

Jámiyet, shaxs hám millet turmisindaǵi ruwxiyliqtiń orni haqqindaǵi kóz-qaras hám pikirlerdiń qanshelli dárejede turmisqa engiziliwi mámleket alip barip atirǵan siyasat penen baylanisli. Duris, shaxs hám millettiń qáliplesiwi yaki jámiyettiń rawajlaniw basqishlarinda ruwxiyliqtiń roli hám áhmiyetine belgili dárejede itibar berip kelingen. Lekin búgingi kúnge kelip ruwxiyliqtiń jámiyet rawajindaǵi áhmiyetine bolǵan itibar barǵan sayin kúsheyip barmaqta.

Jámiyetimizdiń barliq tarawlarinda ámelge asirilǵan keń kólemli reformalardiń nátiyjeliligi eń dáslep xaliqtiń ruwxiyliǵiniń tikleniwi, bay tariyxiy miyrasimizdiń tereń úyreniliwi, úrp-ádet hám dástúrlerimizdiń saqlaniwi, mádeniyat hám iskusstvo, ilim hám bilimlendiriwdiń rawajlaniwi, eń áhmiyetlisi, jámiyettiń oylaw táriziniń ózgeriwi hám joqarilawi menen baylanisli.

Ózbekstanniń óz aldina joqari maqset etip qoyǵan huqiqiy demokratiyaliq ádil puxaraliq jámiyet quriw siyaqli úlken waziypaniń ámelge asiriliwi birinshi náwbette xalqimizdiń ruwxiy hám aǵartiwshiliq barkamalliǵina baylanisli. Sebebi «Dúńyaniń demokratiyaliq qádriyatlarinan bahramand boliwda xaliqtiń bilimdanliǵi mańizli áhmiyetke iye. Tek bilimli, aǵartiwshiliqqa iye jámiyet ǵana progresstiń barliq abzalliqlarin qádirley alatuǵinliǵin hám kerisinshe, bilimi kem, nadan avtoritarizmdi, totalitar dúzimdi maqul kóretuǵinliǵin turmistiń ózi isenimli tárizde dálillemekte.

Búgingi kúnde ruwxiyliqtiń mámleket siyasatiniń basli tarawina aylaniwiniń bir neshe sebepleri bar. Olar tómendegiler:

Birinshiden, jámiyette jasaytuǵin barliq adamlardiń táǵdiri, onda jasaytuǵin adamlardiń oylawi, sanasiniń qanday dárejede ekenligi menen baylanisli. Olardiń sanasin hám oylaw tárizin ámelge asirmaqshi bolǵan waziypalardiń mánis-mazmuninan hám máplerinen kelip shiqqan halda ózgertpesten turip gózlegen maqsetlerge erisip bolmaydi.

Mine usi mániste ruwxiyliq jámiyet turmisin ózgertiwdiń áhmiyetli mexanizmi esaplanadi hám hár qanday mámleket óz maqsetleri hám máplerinen kelip shiqqan halda oni rawajlandiriwǵa ayriqsha itibar beredi.

Ekinshiden, ǵárezsizliktiń dáslepki jillarinda burinǵi sovet ideologiyasinan waz keshiw bayraǵi astinda uliwma hár qanday ideologiyaǵa qarsi gúres bslandi. Bul óz gezeginde adamlardiń ruwxiyliǵina, qáliplesip atirǵan qádriyatlarǵa da óziniń unamsiz tásirin tiygize basladi. Ásirese ekonomikaliq oylaw tárizin qáliplestiriw kerek, ruwxiyliq mine usi ekonomikaliq oylaw negizinde júzege keledi degen pikirler ilgeri súriledi. Aqibetinde adamlar psixologiyasinda, turmis tárizinde jáne bir táreplemelik orin ala basladi. Nátiyjede milliy mápler, watanpárwarliq haqqinda qanshelli aytilmasin, ol óziniń kútilgen nátiyjelerin bermesten, bálki adamlarda jeke máplerdi ústin qoyiwǵa xizmet ete basladi.

Shininda bazar ekonomikasi hámme nárseni ornina qoyadi degen jeńil-jelpi qarawǵa itaat qilip, tek materialliq bayliq keyninen quwiw - xalqimizdiń ázeliy arziw-umtilislarina da, insaniyliq penen suwǵarilǵan milliy qádriyatlarimizdiń mánis-mazmunina da tuwra kelmes edi. Sol sebepli reformalardi ámelge asiriwda ruwxiyliq hám ekonomika birin-biri biykarlamaydi, kerisinshe, birin-biri quwatlap, óz-ara tásirlenip, rawajlanip baradi, degen qaǵiyda mámleketimiz ushin baǵdarlama sipatinda belgilengen.

úshinshiden, ǵárezsizliktiń dáslepki jillarinda júzege kelgen ekonomikaliq mashqalalar aldinda adamlardiń basim kópshiligi albirap qaldi, kópshilik jaǵdaylardi jaslardiń bilim aliw, kásip úyreniw, iskusstvo hám kórkem shiǵarmalarǵa qiziǵiwdan góre bazarǵa shiǵiw, pul tabiwǵa umtiliw qáwipin júzege keltirdi. Duris, pul tabiw, óz turmisiniń ekonomikaliq imkaniyatlarin bekkemlew hár bir insan ushin ómirlik talap hám zárúrlik. Biraq bul talap shaxs hám millet kamalati máplerine qayshi kelmewi, olardiń ruwxiy jarlilasip ketiwine xizmet etpewi kerek. Mine usi júzege kelip atirǵan qáwipli protsesstiń aldin aliw ushin xizmet etedi.

Tórtinshiden, burinǵi awqam shárayatinda ilim, texnika, bilimlendiriw, joqari bilimlendiriw, bir qatar sanaat kárxanalarin júzege keltiriw hám rawajlandiriwda kóp ǵana tabislar qolǵa kirgizilgen edi. Biraq olar oray hám qala berse «úlken aǵa» máplerine xizmet etken. Mine usi potentsial burinǵi awqam respublikalarina hár qiyli báneler menen rus milleti wákillerin jiberiw, olardi jergilikli xaliqti basqariw, olarǵa rus turmis tárizi, tili, úrp-ádetlerin, xarakterin sińdiriw esabina mámlekette rus milleti ruwxiyliǵiniń ústinligine tayaniwshi birden bir til, ruwxiyliq hám turmis tárizin qáliplestiriwge xizmet etip kelgen edi. Bunday hiyleker hám zorliq siyasati aqibetinde milletlerdiń ózligin ańlawina bolǵan umtiliwǵa úlken soqqi berildi. Bul burinǵi awqamda uliwma milliy krizisti júzege keltirdi. Ruwxiyliq-insannin` aqiliy, a`dep-ikramliliq, ilimiy, ideologiyaliq, diniy ko`z-qaraslari. Ruwxiyliq-insannin` sotsialliq-ma`deniy qubilis sipatindag`i qa`siyeti, yag`niy insannin` mehiradalat, pa`klik, hu`jdan, ar-namis, watandi su`yiwshilik, go`zzalliqqa umtiliw, sabirliliq siyaqli paziletlerden quralg`an bayliq. Ruwxiyliqtin` materialliq ku`shke aylaniwi ha`rbir insannin` is ha`reketinde, o`z shan`arag`i, milleti ha`m uatanina bolg`an mu`na`sibetlerinde ko`zge ko`rinedi. Ruwxiyliq milletti progresske jeteleydi, ma`mlekettin` qu`diretin asiradi. Sebebi ruwxiyliqqa itibar berilmegen ma`mlekette rawajlaniw bolmaydi. Ruwxiyliqtin` a`hmiyetin belgilewshi to`rt negizgi bo`lim bar.