Rukn: Sharh va fikr-mulohazalar

O‘zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalari faoliyati, rivojlanishi, erkinligi kafolatlari to‘g‘risida tahliliy ma’lumot (2013-yil 01.07. holatiga)

24.07.2013

Rukn: Sharh va fikr-mulohazalar.

Muallif: Jurnal tahririyati.

Respublikamiz Prezidenti Islom Karimovning 2010-yil 12-noyabrdagi Oliy Majlis palatalari qo‘shma majlisida «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi» mavzusidagi ma’ruzasi, xususan, «Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so‘z erkinligini ta’minlash» bo‘yicha belgilab bergan strategik vazifalari ommaviy axborot vositalari uchun yana muhim davrni boshlab berdi.

Davlatimiz rahbari o‘z nutqlarida «Demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish, aholining siyosiy faolligini oshirish, fuqarolarning mamlakatimiz siyosiy va ijtimoiy hayotidagi amaliy ishtiroki haqida so‘z yuritar ekanmiz, albatta, axborot erkinligini ta’minlamasdan, ommaviy axborot vositalarini odamlar o‘z fikr va g‘oyalarini, sodir bo‘layotgan voqealarga o‘z munosabati va pozitsiyasini erkin ifoda etadigan minbarga aylantirmasdan turib, bu maqsadlarga erishib bo‘lmasligini o‘zimizga yaxshi tasavvur etamiz» — deb, ommaviy axborot vositalarining jamiyatdagi tub mohiyatini bayon etib berdilar.

Ommaviy axborot vositalari har doim jamiyat taraqqiyotining ko‘zgusi, kishilarning ongi, dunyoqarashi, siyosiy saviyasining shakllanishida asosiy vositalardan biri bo‘lib kelgan. O‘tgan davrda barcha sohalar qatori OAV uchun ham serqirra rivojlanish davri bo‘ldi. Istiqlolga erishganimizdan so‘ng, birinchi navbatda, sohaning huquqiy bazasiga e’tibor qaratildi va rivojlangan davlatlar tajribalarini o‘rganish boshlandi. Ommaviy axborot vositalarining xalqaro huquqiy asoslari bu «Inson huquqlari xalqaro umumjahon deklaratsiyasi, Fuqaroviy va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt», O‘zbekiston Respublikasining xalqaro tashkilotlar va boshqa davlatlar bilan axborot siyosatiga doir tuzgan bitim va shartnomalari hisoblanadi. Mazkur huquqiy hujjatlar axborotni izlash, olish, tarqatish jarayonlari va ommaviy axborot vositalari faoliyatini bevosita yoki bilvosita tartibga soluvchi normalardir.

Mustaqillik yillarida ommaviy axborot vositalari faoliyatini tartibga soluvchi quyidagi qonunlar qabul qilindi:
— «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida»gi Qonun (2007-yil 15-yanvar’);
— «Axborot olish kafolatlari va erkinligi to‘g‘risida»gi Qonun (1997-yil 24-aprel’);
— «Jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonun (1997-yil 24-aprel’);
— «Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonun (2002-yil 12-dekabr);
— «Noshirlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonun (1996-yil 30-avgust);
— «Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida»gi Qonun (2006-yil 20-iyul’);
— «Reklama to‘g‘risida»gi Qonun (1998-yil 25-dekabr);
— «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonun (1993-yil 7-may);
— «Telekommunikatsiyalar to‘g‘risida»gi Qonun (1999-yil 20-avgust).

O‘zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalari huquqiy bazasini yaratilishida Respublikamiz Konstitutsiyasiga asosiy manba sifatida tayanildi. Konstitutsiyamizning 67-moddasida «Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Ular axborotning to‘g‘riligi uchun belgilangan tartibda javobgardirlar. Senzuraga yo‘l qo‘yilmaydi» deb belgilab qo‘yilgani ommaviy axborot vositalarining mutlaq qonuniy erkinligining kafolati hisoblanadi.

Ushbu qoidaga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida»gi Qonunining 7-moddasida «O‘zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalarini senzura qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. E’lon qilinayotgan xabar va materiallar oldindan kelishib olinishini, shuningdek, ularning matni o‘zgartirilishini yoki butunlay nashrdan olib qolinishini (efirga berilmasligini) talab qilishga hech kimning haqqi yo‘q» deb ko‘rsatib qo‘yildi.

Yaratilgan keng sharoitlar tufayli mustaqillik yillarida ommaviy axborot vositalarining bugungi kundagi umumiy soni 1366tani (2013-yil 01.07. holatiga) tashkil etadi. E’tiborlisi shundan iboratki, 1991-yillarda davlatga qarashli bitta televideniye va radiodan boshqa bunday ommaviy axborot vositasining o‘zi mavjud emas edi. Bugun respublikada nodavlat OAV tez rivojlanmoqda. Telekanal, radiokanallardan tashqari veb-saytlar ham OAV sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilmoqda. Bir so‘z bilan aiytganda sohada eng tez rivojlanayotgan tarmoqlar ham aynan elektron OAV hisobiga to‘g‘ri keladi. Hozirda mavjud nodavlat OAV jami OAV’ning 60 foizini tashkil etadi.

Ommaviy axborot vositalari O‘zbekistonda yashayotgan millatlarning 7ta tilida va siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy, sport kabi 20dan ortiq ixtisosliklarda faoliyat olib boradi. Bunday salmoqli o‘zgarishlar sohada qonunchilik mexanizmini yanada takomillashtirish, ularning erkin faoliyat yuritishlari uchun zarur shart-sharoitlar yaratish lozimligini taqozo etmoqda. 2010-yil 12-noyabrdagi Oliy Majlis palatalarining navbatdagi qo‘shma yig‘ilishida Prezidentimiz «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi»da yana axborot sohasiga alohida to‘xtalib o‘tganlari diqqatga sazovordir.

Mazkur Konsepsiyada axborot sohasiga daxldor «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida»gi va «Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunlarga tegishli o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish bilan birga «Telekommunikatsiyalar to‘g‘risida»gi qonunni takomillashtirish hamda «Ommaviy axborot vositalari faoliyatining iqtisodiy asoslari to‘g‘risida»gi, «Ommaviy axborot vositalarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash kafolatlari to‘g‘risida»gi, «Davlat hokimiyati boshqaruv organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida»gi va «Teleradioeshittirishlar to‘g‘risida»gi Qonunlarni qabul qilish taklifi kiritildi.

Agentlik huzurida tashkil etilgan 3-ekspert guruhi tomonidan O‘zbekiston Respublikasining «Ommaviy axborot vositalarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash kafolatlari to‘g‘risida»gi va «Ommaviy axborot vositalari va axborot olish sohasidagi ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi Qonunlar loyihalari tayyorlandi. Ushbu loyihalar bir qator mintaqaviy va xalqaro konferensiyalarda, seminar va yig‘ilishlarda keng muhokamalarda o‘tkazildi. Tegishli vazirlik va idoralardan kelishuvlardan o‘tkazilgandan so‘ng 2011-yil noyabr oyida loyihalar Vazirlar Mahkamasiga kiritildi.

O‘zbekiston Respublikasining «Ommaviy axborot vositalarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonun loyihasi hozirda ekspert guruhining muhokamalaridan o‘tkazilmoqda. Prezident Farmoyishiga muvofiq loyiha 2012-yil to‘rtinchi choragida Hukumatga kiritiladi.

Mamlakatimizda demokratik jarayonlarning chuqurlashuvi davlat hokimiyati organlari faoliyatining ochiqligini ta’minlashda OAV ishtirokini zamon talabiga moslashtirishni taqozo qilishi bilan birga mavjud axborot manbalaridan yanada samarali foydalanish, matbuot erkinligi va mustaqilligini mustahkamlash, fuqarolarning axborot sohasidagi huquq va erkinliklarini to‘laroq qondirishga yo‘naltirilgan bir qator tadbirlarni amalga oshirish lozimligini taqozo etmoqda.

Mustaqillik yillarida ommaviy axborot sohasini tartibga soluvchi va istiqbolini belgilab beruvchi bir qancha zarur qonun hujjatlari qabul qilinib, ular hayotimizda keng tatbiq etib kelinmoqda. Yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, yuz berayotgan jarayonlar shunchalik tezlik va keng qamrovni tashkil etdiki, bugunga kelib, bu qonunlarni yana ko‘p yillarga xizmat qilishi uchun ayrimlarini qayta ishlash, ba’zilariga esa o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish, yana kerak bo‘lsa yangilarini qabul qilish zarur bo‘lib qoldi.

Konsepsiyada mamlakatimizda barpo etilayotgan fuqarolik jamiyatining huquqiy negizini mustahkamlash, ayniqsa, sohamizga oid qonunlarni takomillashtirish borasida aniq vazifalarni belgilab berildi. Bu haqiqatni dunyodagi taniqli siyosatchilar, jamoat arboblari va OAV sohasidagi yirik ekspertlarning e’tirof etayotganliklari, ayniqsa, diqqatga sazovordir.

Davlatimiz rahbari tomonidan axborot sohasini isloh etish bo‘yicha vazifa etib belgilangan bu chora-tadbirlarning asl mohiyati fuqarolik jamiyatini barpo etishda ommaviy axborot vositalarining mustaqil institut sifatida shakllanishini, siyosiy hokimiyat va fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishda ochiqlikni hamda fuqarorlarning axborot sohasidagi konstitutsiyaviy huquqlarini to‘liq ta’minlashdan iboratdir.

II. Ommaviy axborot vositalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi
O‘zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 11-oktabrdagi 214-sonli qarori bilan tasdiqlangan «O‘zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida nizom» asosida olib boriladi.

Nizomni yuklab olish

III. Noshirlik ishi (2013-yil 01.07 holatiga)
O‘zbekiston Respublikasidagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda olib borilayotgan islohotlar axborot bozorining faol ishtirokchilaridan bo‘lgan noshirchilik faoliyatini ham o‘z ichiga olgan bo‘lib, sohada keyingi paytlarda juda ham katta o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Bu o‘zgarishlarni bozor sharoitiga mos yangi tashkil etilayotgan nashriyotlar hamda kitob bozorini to‘ldirib borayotgan eng sifatli, zamonaviy bosma mahsulotlarning ko‘payib borishi misolida ham ko‘rishimiz mumkin. Zero, mazkur tarmoqning rivoj topishi xalqimizning ma’naviy-ma’rifiy salohiyatining o‘sishi bilan chambarchas bog‘liq ekanini hammamiz yaxshi bilamiz.

Mustaqillik yillarida ushbu tarmoqni rivojlantirish yo‘lida ko‘plab ishlar qilindi. Eng avvalo sohaning huquqiy asosi yaratildi, qator qonun va qonunosti me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. Xususan, 1996-yilda qabul qilingan «Noshirlik faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 11-iyundagi 275-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Noshirlik faoliyatini litsenziyalash to‘g‘risida Nizom», 2006-yil 16-aprelda O‘zbekistan Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1561-raqami bilan ro‘yxatga olingan O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining 2006-yil 15-martdagi «Nashrlarni chop etish qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida»gi 29-sonli buyrug‘i shular jumlasidandir. Shuningdek, noshirlar malakasini oshirish, sohaning texnik bazasini mustahkamlash va modernizatsiya qilishga katta e’tibor qaratildi. Bu bevosita kitoblarning saviyasi, sifatining oshishiga va xalqaro standartlarga mos ravishda ishlab chiqarilishiga olib keldi.

Istiqlolga erishganimizdan so‘ng sohada katta o‘zgarishlar yuz berdi. Agar 1990-yilda Respublikada 9ta nashriyot faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, bugun ularning umumiy soni 107taga (2013-yil 01.07. holatiga) yetgan.

IV. Matbaachilik (2013-yil 01.07. holatiga)

Matbaachilik sohasida ham mustaqillik davrida katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Amalga oshirilayotgan islohotlar sohada ijobiy yutuqlarni qo‘lga kiritish uchun zamin yaratish bilan birga, barqaror rivojlanishiga keng imkoniyatlarni yaratib berdi.

Mustaqillik yillarida ushbu tarmoqni rivojlantirish yo‘lida sohaning huquqiy-me’yoriy bazasini shakllantirish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 2-fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasida matbaa faoliyatini tartibga solish to‘g‘risida»gi 52-sonli qarori, 2002-yil 27-dekabrdagi «Matbaa korxonalarini ro‘yxatga olish va hisobga qo‘yish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida» 454-sonli qarori, 2006-yil 16-aprelda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1561-raqami bilan ro‘yxatga olingan O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining 2006-yil 15-martdagi «Nashrlarni chop etish qoidalarini tasdiqlash haqida»gi 29-sonli buirug‘i shular jumlasidandir.

Davlatimiz tomonidan yaratilgan keng sharoit tufayli matbaa korxonalarining rivojlanishi, sohaga yangi texnologiyalarning kirib kelishi bilan ichki bozorimizdagi matbaa mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoj qondirila boshlandi. O‘z navbatida, bu jarayon ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifati oshib borishiga ham olib keldi. Yaratilayotgan keng imkoniyat sababli, so‘nggi yillarga kelib, matbaa korxonalarining soni ham ortib bordi. Agar 1990-yilda Respublikada 149ta bosmaxona faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, bugun ularning soni 1630taga (2013-yil 01.07. holatiga) yetgan.

Mamlakatimizdagi bosma mahsulotlar bozorining ehtiyojlarini qondirishda xususiy matbaa korxonalarning o‘rni ortib bormoqda. Chunki ularning ko‘pchiligi respublikamiz matbaa mahsulotlari bozorini zarur mahsulotlar bilan to‘ldirish, aholining kitob, jurnal, daftar va boshqa matbaa mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish kabi muhim vazifani ado etishda o‘zlarining beg‘araz hissalarini qo‘shib kelmoqdalar.

V. Noshirlik faoliyatini litsenziyalash tartibi
O‘zbekiston Respublikasida nashriyotlar faoliyati va ularni litsenziyalash Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 11-iyundagi 275-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Noshirlik faoliyatini litsenziyalash to‘g‘risida Nizom» bilan tartibga solinadi.

Nizomni yuklab olish

VI. Matbaa korxonalarini ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi
O‘zbekiston Respublikasida matbaa korxonalarini ro‘yxatga olish va hisobga qo‘yish Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 27-dekabrdagi 454-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Matbaa korxonalarini ro‘yxatga olish va hisobga qo‘yish tartibi to‘g‘risida nizom» bilan tartibga solinadi.