Rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidаgi toshkent dаvlаt pedаgogikа universiteti

I. 
Ushbu ma’ruzada Rim imperiyasi va Xan sulolari taxlil etiladi
 
A. Ikki davlat uchun bir necha asrlar juda muvafaqiyatli o‘tgan.
B.Rim imperiyasi va Xan sulolasini taqqoslanish davrlari juda ham o‘xshash
C.
Bu ikki imperiya butun davr mobaynida mavjud bo‘ldi, lekin o‘zlari 
xohlaganchalik yuksaklikka erisha olmadilar
46
.
II.
Xan sulolasi va Rim imperiyasi 400 yildan oshiq hukmronlik qilgan.
A)
Har ikki imperiya hududini kengaytrish uchun tinimsiz kurash olib 
borgan. Ikki imperiyada 50 milliondan oshiq odam yashagan.
B)
Har ikki imperiya o‘z hududini kengaytrish yo‘llarini oldindan 
rejalashtirib borgan.
C)
Har ikki imperiya iqtisodini rivojlantirish uchun ham harakat qilgan.
1.
Xan sulolasi yangi yo‘llar va kanallar qurishga tashqi savdoni rivojlantrishga 
alohida e’tibor bergan.
2.
Rim Afrikada, Sitsiliyada, va boshqa joylarda savdo bazalarini qurishdan 
asosiy maqsadi esa, O‘rta yer dengiz savdo bazasini yaratish edi.
D. Har ikki imperiyada qisman bo‘lsada, turli mexanizimlardan foydalanila 
boshlangan.
1.
Xan sulolasi davrida konfutsiylik ta’limoti amalda bo‘lish bilan birga 
imperatorlar oliy xudo sanalgan.
2.
Xan sulolasi davlatni boshqarishda aniq rejim ishlab chiqgan edi. Unga ko‘ra 
mamlakat viloyatlarga bo‘linib ularni viloyat noiblari boshqarar edi. Rim ham 
o‘ziga mos siyosat yo‘lini tanlagan edi.
46
Peter N. Stearns. A Brief History of the World. Part I. THE TEACHING COMPANY.
34. 

---

New York. 2007. р.
117
3.
Unga ko‘ra rimlik yozuvchilar imperator va uni boshqaruvini maqtash uchun 
turli asarlar bitganlar.
E. Yuqorida aytilganidek Rimda o‘ziga xos siyosiy yo‘l ishlab chiqilgan edi, lekin 
Xan sulolasi har tomonlama Rim imperiyasidan o‘tib ketgan edi.
1.Lekin shunga qaramasdan har ikki davlatning boshqaruv shakllari bir qator 
mustahkamlangan.
2. Soliq solishda turli vakolatlar va imtiyozlar ishlab chiqilgan. 3. 
Bu ishlar bilan har ikki davlatda alohida shaxslar shug’ullangan.
F. Ikki davlatning ham o‘zining rivojlanish xususiyatlari bo‘lgani holda bir – 
birini takrorlamas jihatlari ham bo‘lgan
47
.
III.
Bu ikki imperiyani boshqaruv tizmida o‘xshash va farqli tomonlar juda 
ko‘p edi.
A.
Xan sulolasi yuqorida aytilganidek, o‘z hududini kengaytrishga harakat qilgan, 
lekin Rim imperiyasichalik muvaffaqiyat qozona olmagan.
1.
Antik davrda Xitoy yangi imperiyaga aylanadi ( Xan sulolasi haqida 
so‘z bormoqda) janubiy qismda yangi yerlar o‘zlashtiriladi.
2.
Bu o‘zlashtirish siyosati Xitoyga katta shuhrat keltiradi hatto shimoliy 
viloyatlarda subtropik mevalardan mandarin yetishtirila boshlanadi. O‘sha 
davrlarda amalga oshirilgan ishlar hozirgi kunda ham amalga davom etmoqda.
B) Rim ham yangi yerlarni o‘zlashtirishga harakat qilgan. Uning bu ishdan 
ko‘zlagan maqsadi shu hududlarda kaloniyalar qurish va o‘z askarlarini shu 
hududlarga joylashtirishdan iborat edi.
1.
Madaniy sohada Rim imperiyasi O‘rtayer dengizi hududida lotin tilini 
yoyishga, yunon tilini surib chiqarishga harakat qiladi, lekin yuqori tabaqa 
tomonidan bu qarshilikka uchraydi.
2.
Keyinroq yangi islohotlar o‘tkazila boshlanadi unga ko‘ra Rim 
imperiyasi hududida yashovchi aholiga Rim fuqaroligini berish to‘g’risidagi qaror 
qabul qilinadi.
3.
Rim imperiyasi davlat boshqaruvida chekka viloyatlarni asosan 
mahalliy vakillarga topshirgan edi
C) Rim va Xitoy o‘z hududini kengaytirishga birday tayyor edi, lekin zamon 
taqozosi bilan bunda ustunlik Rim imperiyasiga o‘tib keta boshladi.
1.
Bunga asosiy sabab Xan imperiyasi yurgizgan siyosatlar davlat 
boshqaruviga to‘g’ri kelmay qola boshladi va hududni kengaytrish siyosati 
to‘xtatiladi.
2.
Rimliklar esa harbiy kuchga tayangan edi, bosib olingan yerlarning katta 
qismi harbiy boshliqlarga bo‘lib berila boshlanadi, bundan esa, harbiylar 
manfaatdor edilar.
3.
Rimliklar davlat ta’minotida qullar mehnatidan tinimsiz foydalanish 
uchun ham kengaytirish siyosatini jadallik bilan yurgizgan edilar.
47
Peter N. Stearns. A Brief History of the World. Part I. THE TEACHING COMPANY.
35. 

---

New York. 2007. р.
118
4.
Milodiy 180 yilga kelganda kengaytirish siyosati o‘zini ahamiyatini 
yo‘qota boshladi.
5.Bunga sabab, imperiya asta-sekinlik bilan qulayotgan edi.
D)
Har ikki imperiyada yuqorida aytib o‘tganimizdek madaniy 
soha ham taraqqiy eta boshladi. Rimda adabiyot, san’at, arxitektura, va 
Xristian dini taraqqiy etdi. Xitoyda esa mexanizatsiya va texnika taraqqiy 
eta boshladi eng katta yutuq bu konfutsiychilik ta’limotini qonun darajasiga 
chiqqanligi edi.
E)
Har ikki imperiya o‘zining milliy va dunyoviy tizmiga sodiq 
qoldi
1.
Xan sulolasi o‘zini milliy tizimini saqlab qola oldi. Rim imperiyasida 
esa dunyoviy tizim ustun edi.
2.
Keyinchalik esa Xitoyda Buddizm dini taraqqiy eta boshladi. Xan 
sulolasi va uning inqirozidan keyin ham bu din davlat dini bo‘lib qoldi.
3.
Xitoyda buddizm dini yetakchilikni qo‘lga olayotgan bir paytda Rimda 
lotin raqamlari (Rim raqamlari) oldingi o‘rinda edi.
F ) Har ikki imperiyada harbiy sohaga ham jiddiy etibor berilgan, tez-tez harbiy 
islohotlar ham o‘tkazilgan, ayniqsa Szu Tsu islohotlari diqqatga sazovor. 1.
Xan 
sulolasidan so‘ng mamlakatda tarqoqlik boshlanadi bu tarqoqlik ayniqsa Chjou 
sulolasi davrida juda ham avj ola boshladi. Rimda bu paytda qullarning ommaviy 
qo‘zg’olonlari avj olib ketgan edi. Xitoy Xan sulolasi davrida qo‘lga kiritgan 
barcha yutuqlarni keyinchalik qaytarib oldi. Lekin Rim imperiyasida bunday xol 
yuz bermadi.
G.
Ikki imperiya kelib chiqish nuqtai nazaridan bir –biridan farqlidir.
1.
Xan sulolasi qadim Xitoy davlatchiligini davomi bo‘lib, CHjou sulolasini 
o‘rniga kelgan.
2.
Rim davlatida aristakratlar manfaati doimo ustunlik qilib, davolat asosan 
shularga xizmat qilgan.
H.
Ikki davlatga ham qo‘shni qabillar doimiy xavf solgan.
1.
Rim qulagach har doim keyingi sullar tomonidan eslangan, biroq aynan 
shaklda qayta tiklanmagan.
2.
Xan ham inqirozga uchrgan, ammo shu rejim va boshqaruv tiklangan
48
.