Rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidаgi toshkent dаvlаt pedаgogikа universiteti

2. Ijtimoiy-iqtisodiy hayot. 
II asr Rim imperiyasining “oltin davri” 
hisoblanadi. Bu vaqtda imperiya eng katta hududga ega edi. Uning chegaralari 
shimolda Shotlandiyadan janubga Nil ostonalarigacha, g`arbdan Atlantika 
qirg`oqlaridan sharqda Fors qo`ltig`igacha cho`zilgan edi. Quldorlik tizimi o`z 
taraqqiyotining yuqori cho`qqisiga chiqdi. Ko`p quldorlik xo`jaliklari bozor 
87
Worlds Together,Worlds Apart.W.W. Norton.& COMPANY.New York. London. 2011, р.243.

---

241
uchun mahsulot ishlab chiqarishga o`tdi. Qullarga nisbatan shafqatsiz zulm 
kuchayib ketdi. 
 
Bu davrda provinsiyalarning iqtisodiyoti va bu yerdagi shahar hayoti o`z 
taraqqiyotida yuqori bosqichga ko`tarildi. Eramizning I-II asrlarida O`rtayer 
dengizi hududidagi barcha xalqlar tarixda birinchi bor yagona ulkan davlat Rim 
imperiyasi tarkibiga kirdilar. Rim provinsiyasiga aylantirilgan alohida davlatlar 
o`rtasidagi chegaralar tugatildi. Pul tizimlari ma’lum darajada unifikatsiya qilindi. 
Urushlar va dengiz qaroqchiligi tugatildi. Rim imperiyasidagi xalqlar ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotining turli darajalarida yashar edilar. Misr, Suriya, Kichik 
Osiyo, Bolqon va Makedoniya iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning yuqori 
darajasiga erishdi. Pireney yarim orolidagi va Galliyadagi iberlar, kel’tlar, 
Shimoliy Afrikadagi numidiyaliklar, liviyaliklar, Dunay bo`yidagi pannonlar, 
illiriyaliklar, mezlar hali arxaik davrning so`nggi bosqichida edilar.
Rim istilolariga qadar g`arbiy provinsiyalarda qishloq xo`jaligi qoloq bo`lib, 
asosan g`alla ekilgan. Yerga ishlov berish ibtidoiy holatda edi. Apennin yarim 
oroli aholisi qishloq xo`jaligining rivojlangan shaklini g`arbiy provinsiyalarga 
olib kirdilar.
Gall vinolari, ispan zaytun moyi Italiya va yunon navlari bilan raqobat qila 
boshladi. Imperiya hududida quldorlik xo`jaligi tez rivojlandi. O`rta va yirik 
quldor xo`jaliklari (villa) yetakchi o`ringa chiqdi. Quldorlik xo`jaliklarida qul 
mehnatidan keng foydalanildi. Barcha provinsiyalarda imperator yer egaligi keng 
tarqaldi. Eramizning II asrida imperator yerlari va xususiy katta latufundiyalar 
yetakchi yer egaligi shakli edi. G`arbiy provinsiyalarda o`rta quldor pomestelari, 
mayda yer egaligi keng tarqaldi. Ayniqsa, kichik yer egaligi Pannoniya, 
Dalmatsiya, Meziya, Frakiya va Fokeyada keng tarqaldi.
Afrika provinsiyalarida quldorlik xo`jaliklarida asosiy ishchi kuchi sifatida 
qullar mehnati keng tarqaldi. Misr imperiyaning g`alla ombori edi. Quldorlik 
latifundiyalari Galliya va Ispaniyada keng tarqalgan bir paytda Ispaniya va 
Afrikaning sharqiy provinsiyalarida kolonlar mehnatiga asoslangan latifundiyalar 
keng tarqaldi. Qullarga ish qurollari va chek yerlar ajratib berila boshlandi. Lekin 
qul xo`jayinning mulki bo`lib qolaverdi. Qulni mulk (pekuliy) bilan ta’minlash er. 
avv. III asrdayoq ma’lum edi. Endilikda bu odatdagi hol bo`lib qoldi. Qul 
pekuliydan foydalangan holda o`ziga o`rinbosar sotib olishi mumkin edi. 
O`rinbosar qul uning xo`jayiniga ishlab berishi kerak edi. Ozod qo`yilgan qullar 
ko`p hollarda tadbirkorlik bilan shug`ullanib, boyib ketar edilar. Ular o`z 
xo`jayinlariga zarurat tug`ilganda turli xil xizmatlarni ko`rsatganlar. Misol uchun, 
diktator Sullaning ozod qo`yilgan quli Xirosogon Rim davlatidagi eng qudratli 
kishilardan biri bo`lib, hatto, uning oldida senatorlar ham titrabqaltirar edilar. 
Ammo ko`pchilik ozod qo`yilgan qullar o`rta darajadagi mulkka ega bo`lib, 
hunarmandchilik va savdo bilan shug`ullanar hamda oshxonalarning egalari 
edilar. Quldor latifundistlar o`z yerlarini chek yerlarga bo`lib, kolonlarga ijaraga 
berganlar.

---

242
Eramizning II asrida kolonlar o`zlari yetishtirgan bug`doy, tariq, zaytun 
moyining 1/3 qismini quldorga berishi kerak edi. Bundan tashqari, kolon 
quldorning yerida bir necha kun ishlab berishi kerak edi.
Yerga ishlov berish takomillashdi. G`alla va boshqa ekinlarning yangi 
navlari, o`g`itning yangi navlari joriy qilina boshlandi. Qishloq xo`jaligi 
takomillashdi. G`alla latifuniyalarida g`allani yig`adigan mexanizm, g`ildirakli 
plug, suv tegirmoni kashf etildi. Provinsiyalarda shaharlar va shahar aholisining 
o`sishi, qishloq xo`jalik mahsulotlarining Italiya va imperiyaning boshqa 
viloyatlariga chiqarish imkoniyatining paydo bo`lishi provinsiya qishloq 
xo`jaligida yerdan unumli foydalanish va tovar xo`jaligining kirib kelishi uchun 
shart-sharoit yaratdi.
Quldor xo`jaligi endilikda bozor bilan yanada yaqin bog`landi. Qishloq 
xo`jaligida 
tovar 
munosabatlarining 
rivojlanishi 
latifundiyalarda 
hunarmandchilikni vujudga keltirdi. Latifundiyalar egalari kulolchilik, 
to`quvchilik, duradgorlik, oshpazlik kabi hunarmandchilik ustaxonalarini 
ochdilar. Ba’zi gall latifundiyalarida konlardan temir rudasi qazib olinib, metall 
ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi. Eramizning I asrlarida qishloq xo`jaligi bilan 
birga, hunarmandchilik va savdo keng rivojlandi. Rim hunarmandchiligi uchun 
Ispaniyadagi qo`rg`oshin va mis konlari, Galliyaning temir va qalay konlari, 
Norika, Dalmatsiya, Kilikiya va Kappadokiyaning boy temir konlari xomashyoni 
yetkazib berib turar edi. Ayniqsa, temir rudasini qazib chiqarish keng yo`lga 
qo`yildi.
Temir rudasi Norika va Dalmatsiya, Galliya va Ispaniya, Kappadokiya va 
sharqda qazib chiqarildi. Barcha konlar imperatorning mulklari bo`lib, ko`pincha 
ijaraga berilar edi. Hunarmandchilikning rivojlanishi qul mehnatidan keng 
foydalanish imkoniyatini berdi. Agar o`tgan asrlarda hunarmandchilik 
ustaxonalarida ishlagan qullar soni 10 tagacha bo`lsa, eramizning II asrida 
ularning soni 50 taga yetdi.
Hunarmandchilik ustaxonasining kengayishi, mehnat taqsimotining o`sishi 
uning iqtisoslashuvini o`sishiga olib keldi. Ammo hunarmandchilikda erkin 
mehnat yetakchi rol o`ynar edi. Tog`-kon ishlarida, qurilish, tosh konlari, marmar 
konlarida qul mehnatidan keng foydalanilar edi. Ustaxonalarda eng og`ir mehnat 
qullar zimmasida edi. Hunarmandchilik taraqqiyoti oshpazlik, g`isht kuydirish 
kabi yangi sohalarning paydo bo`lishiga olib keldi. Qurilishda betondan 
foydalanish keng tarqaldi. Eramizning II asrida provinsiyalarda hunarmandchilik 
ayniqasa yuksaldi.
Bir qancha provinsiyalar o`z mahsulotlarini boshqa provinsiyalarga, 
shuningdek, Italiyaga eksport qila boshladilar. Ayniqsa, gall shaharlari nihoyatda 
rivojlandi. Gall hunarmandlarining kanop gazlamalari, jun yopingichlar va 
kulolchilik mahsulotlari g`árbiy provinsiyalar va Italiyada keng tarqaldi. Suriya 
shaharlari esa, zarbof gazlamalar, zargarlik buyumlari, rangli shisha va 
gazlamalarni ishlab chiqaradigan asosiy markazlarga aylandi.

---

243
Eramizning II asrida hunarmandchilik markazlari yarim oroldan Shimoliy 
Italiyaga ko`çhdi. Puteola, Kapuya, Arretsiya kabi an`ánaviy hunarmandchilik 
markazlari tushkunlikka uchradi. Ularning o`rniga gall provinsiyalari, Norika va 
Dalmatsiyaning temir konlariga yaqin Milan, Akvileya va boshqa 
hunarmandchilik markazlari vujudga keldi. Ayniqsa, Akvileya shahri metall 
buyumlar va qurol-yarog`, shisha, zargarlik buyumlari, cherepitsa ishlab 
chiqaradigan yirik hunarmandchilik markaziga aylandi.
Eramizning I-II asrlarida barcha provinsiyalarda savdo aloqalari keng 
rivojlandi. Italiya savdogarlari Ispaniya, Suriya, Dakiya, Misr, Mavritaniya va 
Britaniyaga kirib bordilar. Gall kema egalari, savdogarlari Italiya, Reyn 
viloyatlari va ispan provinsiyalari bilan faol savdo qildilar. Palmira savdogarlari 
Dakiya va Misrga kirib bordilar. Shaharlarda ko`plab savdo do`konlari va 
omborxonalar qurila boshlandi.
Eramizning II asrida Rimda ulkan besh qavatli Trayan bozori qurildi. Savdo-
sotiqning 
rivojlanishi 
provinsiyaning 
mahsulot 
ishlab 
chiqarishining 
ixtisoslashuviga olib keldi. Ispaniya zaytun moyi va vino, Galliya vino, shisha 
idishlari, jun mahsulotlari, Misr g`alla, papirus, granit, shisha buyumlari, Suriya 
vino, zarbof gazlamalar va zeb-ziynat buyumlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan 
edi.
Savdogar va hunarmandlar kollegiyalarga birlashdi. Savdo taraqqiyoti 
sarroflik va sudxo`rlikning rivojlanishiga turtki bo`ldi. Tashqi savdo rimliklar 
uchu foydali edi. Rim imperiyasi Qora dengiz hududlari, Sharqiy Yevropa, Eron, 
O`rta Osiyo va Hindiston bilan muntazam savdo aloqalarini o`rnatdi.
Rim 60-70 mln obyeklariga hukmronlik qilgan buyuk davlat bo‘lgan. Rim 
imperiyasi o‘zining cho‘qqisiga yetgan davrda tog’li hududlarni ham bosib olgan, 
bu hozirgi Shotlandiyadan zamonaviy Misr va Sudanning bir qismidagi Nil 
daryosining quyi oqimigacha, shuningdek, Atlantika sohillaridagi Shimoliy 
Afrikadan Yevroosiyoning ichki cho‘llari chegaralaridagi Ukraina va 
Kavkazgacha yetib borgan
88
.
Eramizning II asrida Sharqdan 3 savdo yo`li O`rtayer dengizi qirg`oqlariga 
borar edi:
1.
Petra-Transiordaniya-Damashq-O`rtayer dengizi; 2.
Frot–Palmira-Damashq-O`rtayer dengizi;
3.
Hindiston-Arabiston-Iskandariya.
Afrika provinsiyalaridan Rim savdogarlari Efiopiya, Mavritaniya va hatto, 
Markaziy Afrikagacha kirib bordilar. Imperiya davrida yangi tanga “aureus” zarb 
qilina boshlandi. O`ng tomonida hukmdor-imperator tasviri tushirilgan edi. Rim 
tilla tangasi yuqori baholanar edi. Ko`p tarqalgan Rim tangalaridan biri kumush 
denariy edi. Eramizning I asrida denariy sof kumushdan, eramizning II asrining 
oxiridan esa, mis qo`shib, tarkibida 50% kumush bilan zarb qilina boshlandi. Mis 
tanga asosan mahalliy muomilada foydalanilar edi. Mayda savdoda asosan mis 
tanga sestersiy (4 ass) va dupandiy (2 ass) ishlatilar edi.
88
Worlds Together,Worlds Apart.W.W. Norton.& COMPANY.New York. London. 2011, р.261.

---

244
Eramizning I-II asrlarida Rim jamiyati quldorlik jamiyati edi. Uning asosiy 
qatlamlari qullar va quldorlar bo`lib, ulardan tashqari mayda ishlab 
chiqaruvchilar, kichik chek yerlarning egalari yoki ijarachilar, kichik 
hunarmandchilik ustaxonalari egalari, mayda savdogarlardan iborat edi.
Tabaqalar o`rtasida kuchli ijtimoiy ziddiyatlar mavjud edi. Jamiyatda asosiy 
ishlab chiqaruvchi kuchlar qullar edi. Eramizning I-II asrlarigacha quldorlik 
xo`jaliklarida qullarga bo`lgan ehtiyoj urushlar natijasida qondirilgan edi. 
Eramizning II asrida istilochilik urushlarining nihoyasiga yetishi qullar oqimining 
Rimga kelishini keskin kamaytirdi. Lekin quldorlik xo`jaliklarida qul mehnatiga 
ehtiyoj juda kuchli edi. Bu hol qullar narxining keskin o`sishiga olib keldi.
Qul mehnatininng unumdorligidan manfaatdor quldorlar qullarning maishiy 
turmush sharoitini o`zgartirishga majbur bo`ldilar. Qishloq pomestelari va 
shaharlarda qul cho`rilar soni o`sib bordi. Qullarga oila qurishga ruxsat berildi va 
ular rag`batlantirildi.
Qullikda tug`ilgan bolalar (ular vernlar deb atalgan) biror-bir hunarga 
o`rgatilgan. Bunday qulning narxi qul bozorlarida yuqori edi. Qullarning oila 
qurishini rag`batlantirgan quldorlar qul oilasi uchun chek yer, mehnat qurollari, 
kulba, kichikroq do`kon va bir necha qoramol ajratar edilar. Quldor tomonidan 
ajratilgan bunday mulk “pekuliy” deb atalgan. Eramizning I-II asrlarida pekuliy 
keng tarqaldi. Quldor sovg`a qilgan yerini istalgan paytida tortib olishi mumkin 
edi. Qullarning huquqiy holati ham o`zgardi. Imperator Adrian qullarni sababsiz 
o`ldirishni ta`qiqladi. Eramizning II asrida yerni ijaraga berish va kolonat keng 
tarqaldi.
Kolon huquqiy jihatdan erkin kishi bo`lib, yer egasidan shartnoma muddati 
tugagandan so`ng, ketishi mumkin edi. Shartnoma odatda 5 yil muddatga tuzilgan. 
Kolon 5 yil davomida qarz va boshqa turli majburiyatlar ostida qolib, huquqiy 
jihatdan o`z yeridan ketishi mumkin emas edi. U noiloj bu yerda uzoq muddat 
ishlagan. Erkin, o`z yerini yo`qotgan dehqon, batrak va ozod qo`yilgan qul, yerga 
ishlashga qaytgan shahar plebeyi kolonga aylanishi mumkin edi. Yerga 
biriktirilgan qullar ham kolonga aylanar edilar. Kolonatning yana bir manbasi 
chegara provinsiyalarda asir olingan, yerga joylashtirilgan varvarlar edi.