Ўрта ма кта бни нг 10- 11- синфлари учун дарслик


гетерозис ёки дурагай кучи



Download 7,75 Mb.
Pdf ko'rish
bet140/151
Sana28.05.2022
Hajmi7,75 Mb.
#614080
1   ...   136   137   138   139   140   141   142   143   ...   151
Bog'liq
True (1)

гетерозис ёки дурагай кучи самараси намоён бўлади.
Гетерозис моҳияти шундан иборатки, биринчи дурагай авлоднинг ҳосил- 
дорлиги билан яшовчанлиги юқори бўлади. Лекин иккинчи авлоддан бош- 
лабок гетерозис самараси одатда сусаяди.
Гетерозиснинг генетик асоелари ҳали етарлича аниқланган эмас, лекин, 
шубҳасиз-ки, дурагайларнинг кучли физиологик активликни намоён килиш 
га алоқадор юксак даражадаги гетерозиготлиги ижобий ролни ўйнайди
Амалда куйидагича йўл тутилади. Аввал ўзидан чангланадиган бир қан- 
ча лининлар яратилади, сўнгра улар бир-бири билан чатиштирилади. Энг 
катта гетерозис самараси берадиган комбииациялар тажриба йўли билан 
аниқлаб олннади. Ш у линияляр сақланнб, к иш л о қ хўжалигида ишлатила 
диган уруғ олиш учун улар бир бири билан чатиштирилади. Бу йўл бирмун- 
ча мураккаб бўлса-да, лекин юкори кўрсаткичларни беради.
Танлашнинг самарадорлиги. Дастлабки материал канчалик хилма-хил 
бўлса, танлаш шунчалик самарали бўлади. Селекция учун ишлатилади 
ган материалнинг хилма-хиллигини оширишга дурагайлаш, турли геогра- 
фик зоналардан келиб ч иккан ўсимликлардан фойдаланиш, турли ташки 
омилларнн таъсир эттнриб. мутацнон ўзгарувчанликни кучайтириш ёрдам 
беради ( 2 2 3 - бет)
Чатиштириш билан бир қаторда танлаш селекция ишининг энг самара- 
ли йўлидир.
Дастлабки материалнинг ирсий жиҳатдан хилма-хиллиги унча катта 
бўлмаган холларда танлаш кам самара беради. Кўпчилик генлари гомози- 
гот бўладиган соф линияларда танлаш амалда натижа бермайди. Бундай 
ҳолда мутацияларгина ирсий ўзгаришлар манбаи бўлиши мумкин.
Ўзидан чангланадиган ўсимликларда танлаш одатда ирсий таркиби жи- 
хатидан бир хил бўлмаган дастлабки материалдан соф линиялар ажратиб
www.ziyouz.com kutubxonasi


238
Ў е и м л и к л а р , қ а й в о н л а р ва м и к р о о р г а н и э м л а р се л в кц и я с м
олингунча самарали бўлади. Кейинчалик танлаш таъсир қилмай қўяди 
Линиялар хоссаларини ўзгартирии! учун комбинатив ўзгзрувчанликнинг 
пайдо бўлишига олиб келадиган дурагайлаш усули қўлланилади. Нав 'гено- 
типлари жиҳатидан ҳар хилликни касб этади ва танлаш яна самаралн бў- 
либ қолади.
Ўсимликлар селекциясида сунъий танлаш ва табиий танланиш. Ирсий 
ўзгарувчанлик асосида сунъий танлаш нав ва зотни ўзгартиришнинг асосий 
воситаси бўлиб хизмат қилади. Бирок, навга табиий танланиш ҳам таъсир 
этишини унутмаслик керак.
Маданий ўсимликларни етиштиришда (далаларда, кўчатхоналар ва бош- 
қаларда) улар бутун бир комплекс ташқи омиллар: температура, намлик, 
ёруғлик ва бошқалар таъсирида бўлади. Дем ак, табиий танланиш сунъий 
танлаш билан бир вактда таъсир ўтказиб, ўсимликларнинг муҳит шароит 
ларига мосланувчанлигини оширади. Ш у н га кўра янгидан яратилаётган 
нав ҳамиша бир йўла таъсир этадиган икки группа омиллар: инсон фаолия- 
ти ва табиий танланиш натижаси бўлади.
Полиплоидия. Маданий ўсимликларнинг кўпчилиги (кариндош ёввойи 
турларга қараганда) полнплоид турлар ҳисобланади. (223- бет). Булар ж ум - 
ласига буғдой, картошка, қанд лавлагининг баъзи навлари, қулупнай ва 
бошкалар киради.
Генетика билан селекцияда тажриба йўли билан полиплоидлар олиш- 
нинг бир қанча методлари ишлаб чиқилган. Кўпгина полиплоидлар даст- 
лабки формаларга (диплоид формаларга) қараганда бирмунча юкорм ҳо- 
силли бўлади. С ўнгги йилларда Совет Иттифоқида тажриба йўли билан 
олинган полиплоид қанд лавлаги ва гречиха кенг тарқалди.
У зо қ формаларни дурагайлаш. Маданий ўсимликларнинг янги ҳосил 
дор навларини олиш учун узоқ формаларни дурагайлаш истиқболлидир. 
Бироқ, чатишиш тур доирасида рўй беради. Лекин баъзан бир авлодга ва, 
ҳатто, турли авлодга кирадиган ҳар хил ўсимликларни чатиштиришдан ҳам 
дурагайлар олиш мумкин бўлади. Чунончи, жавдар билан буғдой, буғдой 
билан қасмалдоқ дурагайлари бор Л екин уэок формалардан олинган дура- 
гайлар одатда ҳосил бермайди.
Хосил бермасликнинг асосий сабабларини кўриб чиқайлик. У з о қ форма- 
ларни дурагайлашда жинсий ҳужайраларнинг нормал етилиб бориши одат- 
да мумкин бўлмайди. И ккала ўсимликнинг хромосомалари бир-биридан шу 
қадар бошкача бўладики, улар конъюгацияланишга кодир бўлмай қолади, 
бунинг натижасида уларнинг сони нормал редукцияланмайди. мейоз про- 
цесси издан чиқади Чатишадиган турлар хромосомаларининг сони жиҳа- 
тидан бир-биридан фарқ қилганда, бу ўзгаришлар янада катта бўлади (ма- 
салан, хромосомаларнинг диплоид сони жавдарида 14 та, юм ш ок буғдой- 
да 42 т а ) .
Турлараро ўсимлик дурагайларида ҳосилсиэликни бартараф килиш. За- 
монавий генетика билан селекциянинг энг катта ютукларидан бири турлар- 
аро дурагайларда хоснлсизликни бартараф этишдан иборат бўлди. Бунда 
баъзи ҳолларда нормал равишда кўпаядиган дурагайлар олиш мумкнн бў- 
лади Бунга биринчи марта 1924 йили совет генетиги Г. Д . Карпеченко эри- 
шиб, у турп билан карамни чатиштиришда муваффак бўлди. Бу иккала тур 
18 тадан хромосомага эга (диплоид т ў п . п а м д а , . Ш у н га кўра уларнинг 
гаметаларида 9 тадан хромосома бўлади (гаплоид тўплам ). Дурагайда 18 
та хромосома бор, лекин у бутунлай ҳосилсиз, чунки «турп» ва «карам» хро-
www.ziyouz.com kutubxonasi


Ў с и м л и к л а р с е л е к ц и я с и
239
122. К арем билаи тур п дураглйм.
мосомалари 
мейоэ 
маҳалида 
бир-бири 
бидан 
конъюгацияланмайди. 
Г Д. Карпеченко дурагай хромосомадари сонини икки барааар оширди. 
Натижада дурагай органиэмда турп билан карамнинг иккита тўла дипдоид 
тўпламидан ташкил топган хромосома 36 та бўлиб колди. Бу нарса мейоз 
учун нормал имкониятлар яратиб берди, чунки ҳар бир хромосома ўзннинг 
жуфтига эга бўлди. «Карам» хромосомалари «карам» хромосомалари би- 
лан, «турп» хромосомалари эса «турп» хромосомалари билан конъюгация 
ланди. Хар бир гамета биттадан карам ва турп гаплоид тўпламига эга бўл 
ди ( 9 _ | _ 9 = | 8 ) . Зиготада хромосомалар яна 36 та бўлиб чикди. Ш ундай ки- 
либ, турлараро олинган бу дурагай хосил берадиган бўлиб колди. Д урагай 
ота-она формаларга ажралмади, чунки карам ва турп хромосомалари хами- 
ша бирга бўлиб колаверди. Инсон кўли билан яратилган ана шу янги ўсим- 
лик на турпга, на карамга ўхшар эди. К ўзоклари гўё оралик бир холатни 
эгаллаган ва бири карам кўзоғи га , иккинчиси турп кўэоғига ўхшаб кетади- 
ган икки палладан ташкил топган эди. У з о к формаларни дурагайлаш билан 
бир вактда хромосомалар сонини икки баравар ошириш (полиплоидия) 
хосил беришни аслига келтирди.
У з о к формаларни дурагайлашнинг натижалари. У з о к формаларни ду- 
рагайлаш натижасида яратилган кўпгина маданий ўсимликлар бор. Маса- 
лан, академик Н. В. Цицин ва унинг ходимларининг кўп йиллик ишлари на- 
тижасида буғдойни кўп йиллик бегона ўт — буғдойик билан чатиштириш 
асосида донли ўсимликларнинг кимматли навлари олинди Буғдойни жав- 
дар билан дурагайлаш натижасида (буларнинг дурагайлари одатда хосил- 
сиз бўлади) тритикале деб аталадиган янги экин олинди (латинча ТпН-
www.ziyouz.com kutubxonasi


240
9 с и м л и к л а р г қ а й в о н л а р
вл
м и к р о о р г а н и з м л а р с е л е к ц и я с и
с и т ■— буғдой, 5сеа1е — жандар). Бу ўсимлик ем-хашак ва донли экин си- 
фатида жуда истикбодли бўлиб, юкори хосил беради ва н о к у л а й т а ш к и омил- 
ларга чидамли бўлади.
Узок формаларни дурагайлаш мевачиликда кенг кўлланиладн.
О
I. Ў сим ликлар се.пекниисида танла ш ни нг канд ай ш акллари кўлланнлад и? 2. Усим-
 
ликлар сслекцнясида ўзнлам ч а нгл а ни ш нин г и ж о ^и й ва салбий томонларн нимадан

иборат? 3. Гетсрляис ии ча ва селекцияда у ка нд а й кўллаиилади? 4. Полиилоидия
нима? М ад аннй ўснм лнкларни яратншда у канд ай роль ўйнайди? 5. У зо к формалар- 
ни дурагайлаш да кўрил ад иган хоснлснзлнкнинг сабаблари нимада?

Download 7,75 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   136   137   138   139   140   141   142   143   ...   151




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish