Ro’yxatga olindi” Korporativ boshqaruv fakulteti

3. Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi va pul o’tkazmalari
Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasining muhim omillaridan biri - bu migrantlarning pul o’tkazmalaridir. Pul o’tkazmalari rivojlanayotgan mamlakatlar to’lov balansining «qulay» moddasi hisoblanadi.
Mazkur o’tkazmalar o’z mazmuniga ko’ra, tashqi qarz yoki to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar bo’yicha foizlar to’lanishi lozim bo’lmagan xorijiy pullar hisoblanadi. Ular yordamida rivojlanayotgan mamlakatlar to’lov balansida vujudga keladigan defitsitni qoplashlari mumkin. To’lov balansi statistikasida migrantlarning pul o’tkazmalari deyilganda migrantlar tomonidan o’z mamlakatlari prezidentlariga yuborayotgan tovarlar va moliyaviy mablag’lar tushuniladi.
Agar migrant qabul qiluvchi mamlakat rezidenti (o’zining immigratsiya maqomidan qat’iy nazar, ushbu mamlakatda bir yil yoki undan ortiq vaqt yashayotgan bo’lsa) hisoblansa, uning o’z vataniga yuborayotgan xususiy transfertlari (natura yoki pul shaklida) ishchilarning pul o’tkazmalari, deb ataladi.
Agar migrant qabul qiluvchi mamlakatda bir yildan kam muddat yashayotgan bo’lsa, uning barcha daromadlari yollanib ishlovchilarning ish haqi, deb baholanadi. Ushbu to’lovlarga vaqtincha, mavsumiy ishlovchilar va chegara hududlarda yashovchilarning barcha turdagi ish haqi va nafaqalari kiradi. Bundan tashqari, migrantlar tomonidan amalga oshiriladigan transfertlar ham hisobga olinadi.
Odatda, migrantlar bu transfertlarni bir yil muddat ichida yashash joyini o’zgartirayotganida amalga oshiradilar va ular pullik transfertlarining sof qiymatini (moliyaviy va nomoliyaviy aktivlar) ifoda etadi. Jahon banki ma’lumotlariga ko’ra, 2018-yilda jahon bo’yicha pul o’tkazmalarining umumiy hajmi 416 mlrd dollarni tashkil etgan va bu ko’rsatkich 2013-yilga nisbatan taxminan yarim baravar yuqoridir. Ammo jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ta’sirida emigrantlar tomonidan jo’natilayotgan mablag’lar hajmi 2019-yilda 2018-yilga nisbatan 6,1% ga osjib, 443 mlrd dollarni tashkil etgan.⁷

5-rasm. 2009-2019 yillarda pul o’tkazmalarining jahon yalpi ichki mahsulotidagi ulushi, foiz hisobida⁸
Tahlillarninig ko’rsatishicha, pul o’tkazmalarining aksariyat qismini qabul qiluvchi mamlakatlar kam sonlidir. Jumladan, pul o’tkazmalarining 3/4 qismi 30 ta mamlakat hissasiga to’g’ri keladi va ularning 13 tasi BMT tasnifiga ko’ra rivojlangan mamlakatlar hisoblanadi. Pul o’tkazmalarining uchdan bir qismi quyidagi yirik rivojlanayotgan mamlakatlar - Hindiston, Xitoy, Meksika va Filippin hissasiga to’g’ri keladi (5-rasmda).
2020 yilda past va o’rta daromadli mamlakatlarga pul o’tkazmalarining oqimi 7,2 foizga kamayib, 508 milliard dollarni tashkil etdi, so’ngra yana 7,5 foizga pasayib, 2021 yilda 470 milliard AQSh dollariga tushishi kutilmoqda. Ushbu prognozli pasayishlar so’nggi paytlarda eng keskin o’zgarishlardan biri hisoblanadi. Jahon bankining fikriga ko’ra, bu holat asosan COVID-19 pandemiyasi keltirib chiqargan iqtisodiy inqirozga bog’liq; mehnat muhojirlari uchun pandemiya ish haqi va ish joyining kamayishini anglatdi.
Jahon banki 2020 yilda barcha mintaqalar bo’yicha pul o’tkazmalari oqimining pasayishini rejalashtirdi: Yevropa va Markaziy Osiyo (-16%); Sahroi Afrikasi (-8,8%), Janubiy Osiyo (-4%), Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika (-8%), Lotin Amerikasi va Karib havzasi (-0,2%) va Sharqiy Osiyo va Tinch okeani (-10,5%).
Ushbu pasayish LMICsga pul o’tkazmalari 2019 yilda rekord darajada 554 milliard AQSh dollarini tashkil etganidan so’ng, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni ortda qoldirdi. 2019 yilda, hozirgi AQSh dollarida, pul o’tkazmalari qabul qilib oluvchi mamlakatlarning beshtaligiga Hindiston (83,1 milliard), Xitoy (68,4 milliard), Meksika (38,5 milliard), Filippin (35,2 milliard) va Misr Arab Respublikasi (26,8 milliard) kirdi. 2019 yilda yalpi ichki mahsulot (YaIM)ga nisbiy jihatdan ulushi eng yuqori pul o’tkazmalarini olgan 5 ta davlat quyidagilar: Tonga (YaIMning 37,6%), Gaiti (37,1%), Janubiy Sudan (34,1%), Qirg’izlar Respublika (29,2%) va Tojikiston (28,2%).
2020 yilning uchinchi choragida LMIClarga 200 AQSh dollarini jo’natish uchun o’rtacha xarajatlar 6,8 foizni tashkil etdi va Barqaror rivojlanish maqsadining 10 foizdan 3 foizigacha yuqori bo’ldi. Afrikaning Sahroi Kabir mintaqasi mamlakatlarida pul o’tkazmalarining o’rtacha harajatlari eng yuqori bo’lib, taxminan 8,5 foizni tashkil etdi; Pul o’tkazmalarining o’rtacha eng past xarajati Janubiy Osiyoda 5 foizni tashkil etdi. Qolgan mintaqalar uchun pul o’tkazmalarining o’rtacha xarajatlari quyidagicha bo’ldi: Yevropa va Markaziy Osiyo (6,5%); Sharqiy Osiyo va Tinch okeani (7,1%); Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika (7,5%); Lotin Amerikasi va Karib havzasi (5,8%).
Ushbu prognozlarga qaramay, ayrim mamlakatlar istisno sifatida ajralib, 2020 yilning ikkinchi choragida pul o’tkazmalari oqimining pasayishidan qochib, uchinchi chorakda o’sishni bashorat qilishdi. Masalan, Meksikada pul o’tkazmalari - pandemiya rasman e’lon qilingan mart oyida - o’tgan oyga nisbatan 1,5 baravar ko’p bo’lgan va iyul oyida ular rekord darajadagi uchinchi darajaga ko’tarilib, deyarli 7 foizga o’sgan. Iqtisodchilar ushbu moliyaviy xatti-harakatlarni asosan valyuta kurslarining o’zgarishi va migrantlarning boradigan mamlakatlardagi daromadlari kamayib ketishidan qo’rqishlari bilan izohlashdi, bu esa ularni Covid-19 epidemiyasidan ta’sirlangan mamlakatlardagi oilalariga mablag’larini yuborishga undaydi. Lotin Amerikasida ham xuddi shunday tendentsiya Dominikan Respublikasiga pul o’tkazmalari bilan kuzatilgan bo’lib, ular 2020 yilning birinchi olti oyida 2019 yilning shu davriga nisbatan 0,5 foizga ko’proq pul o’tkazmalarini qabul qilib olgan.
Janubiy Osiyoda va shuningdek, salbiy prognozlarni inkor etib, Pokiston va Bangladeshga pul o’tkazmalari oqimi 2020 yil iyul oyida keskin o’sdi, ikkinchisi uchinchi chorakda yiliga 53,5 foizga o’sish qayd etildi. Iqtisodchilarning ta’kidlashicha, pul o’tkazmalarining ko’payishi qisman «Haj effekti» bilan bog’liq bo’lishi mumkin, bu Pokiston va Bangladesh muhojirlarining Makkaga haj uchun sarflagan pullarini uylariga yuborishlarini anglatadi, chunki pandemiya sababli vizalar keskin kamaytirilgan edi.
Shunga qaramay, ta’kidlash kerakki, COVID-19 epidemiyasi kabi inqirozlar keltirib chiqaradigan pul o’tkazmalari oqimidagi o’zgarishlarni tahlil qilishda daromadlar va valyuta o’zgarishini kamaytirishdan tashqari o’zgaruvchilarni hisobga olish kerak: sog’liq uchun zaiflik, iqtisodiy tanazzul, inqirozga kirish imkoniyati yo’q - javob tizimlari, jo’natuvchi va jo’natuvchi mamlakatlarda rivojlanish va o’sish tendentsiyalari, migrantlarning iste’molga munosabati, madaniy xususiyatlari va migratsiya tajribalarini ko’rsatadi.
Xalqaro mutaxassislar fikricha, pul o’tkazmalarining umumiy hajmini aniqlash uchun rasmiy pul o’tkazmalari hajmini 50%ga ko’paytirish tavsiya etiladi. Nazariy jihatdan ishchi kuchini eksport qiluvchi mamlakatlar daromadi emigrantlarning xorijdan jo’natadigan pul o’tkazmalari bilangina cheklanib qolmaydi.