Rivojlantirish institu ti

Tabiat bilan jamiyat o ‘rtasidagi о '/a m  munosabat  tushuncha­
si  va  shakllari.  Z am o n av iy   tabiiy  geografiya  fan in in g   vazifalaridan 
biri  tabiat  bilan  insonning o ‘zaro m u n o sabatlarini  o 'rg an ish d ir.  T a ­
biat va jam iy at o'rtasidagi o 'z a ro  m u nosabatlar deganda kishilarning 
tabiat  va  uning  resurslaridan  sam arali  foydalanishga,  qayta  tiklash 
h am d a  m uhofaza  qilishga  qaratilgan  hayot  tarzi  tu sh u n ilad i.  Lekin 
inson  tabiat va  uning  resurslaridan foydalanish jaray o n id a o ‘zi bilgan 
yoki  b ilm ag an   h o ld a  salbiy  o q ibatlarga  olib  k elad ig an   h a ra k a tla r 
qilishi  m um kin.  Bunday holatlar tabiat qonunlari bilan jam iyat q o n u n ­
larini ng o ‘zaro ta ’siridan  nom utanosiblik  natijasida  kelib chiqadi.
O lim lar tabiat  bilan  inson  o ‘rtasidagi  o ‘zaro   m u n o sab atlarn in g  
u c h ta  shakli  m avjudligini  ta ’kidlashm oqda.  U la r oddiy,  iqtisodiy va 
ekologik m unosabatlardir.
T abiat  bilan  inson  o'rtasid ag i 
oddiy  munosabat  shakli  jam iyat 
taraqqiyotining boshlang'ich bosqichlariga to ‘g‘ri  keladi.  Kishilar oddiy 
ishchi  qurollari  bilan  tab iatd an   foydalanganlar.  B irin ch id an ,  dunyo 
aholisi  kam  boMgan,  ikkinchidan  ishlab chiqarish  kuchlarining rivoj­
lanishi  past  darajada  boMgan.  Bu jam iy at  taraq q iy o tin in g   quldorlik 
va  feodalizm   davrlariga  m os  keladi.  T abiat  bilan  inson  o'rtasidagi 
oddiy m unosabat shakli davrida „ ta b ia t^ in so n “  m unosabati bir m e’yor 
darajada boMgan. Ay rim holatlarda tabiat qonunlari jam iyat q o n u n la r- 
iga  n isb a ta n   u stuvorlik  qilgan.  M a sa la n ,  zilzila,  v u lk an   o tilishlari, 
suv  to sh q in lari,  sel  h o d isalari,  b o 'r o n la r   va  b o sh q a la r  jam iy atg a 
iqtisodiy va  m a ’naviy zarar yetkazgan.
T a b iat  bilan  inson  o'rtasidagi 
iqtisodiy  munosabat  shakli  feo- 
d alizm ning oxiri  va  kapitalizm  davrlariga  xos.  Bu  d avrlarda  kishilar 
200

---

tabiat va uning resurslaridan  foydalanganlarida iste’molchilik psixolo- 
giyasi nuqtayi nazaridan yondashilgan. Shu boisdan ham atrof-muhitniug 
ifloslanishi, qashshoqlashishi kuzatilgan, ayrim tabiat resurslari kamaya 
borgan.  Bunga asosiy sabab insonlaming ekologik ongi, bilimi va madani- 
yati ju d a  past boMganligidir.
T abiat va jam iy at ohtasidagi 
ekologik munosabat shakli  X IX asr- 
n ing ikkinchi y arm idan boshlab tarkib topdi.  Y evropaning rivojlan- 
gan  m am lakatlarida,  ayniqsa,  G erm an iy an in g   R ur  havzasida tabiiy 
m uhitning keskin yom onlashuvi  kishilar va organizm lar hayoti uchun 
xavf  paydo  b o ‘lishi  m unosabati  bilan  tabiat  va  jam iyat  o ‘rtasidagi 
ekologik m unosabat shaklini yuzaga keltirdi. N em is olimi  Ernest Gekkel 
1866-  yilda ekologiya haqida birinchi b o ‘Iib fikr-m ulohazalar bildir- 
gan  edi.  H ozir  esa  dunyoviy  m uam m o larn in g   eng  dolzarbi  ham  
ekologik  m u am m o  boMib qoldi.
Ayni  paytda ekologiya fani  tirik organizm larning o ‘zaro va ular 
yashab turgan tabiiy m uhit bilan  m unosabatlar (aloqadorlik) qonuni- 
yatlarini o ‘rganadi.  Shundan  kelib chiqib, tabiat bilan inson o ‘rtasidagi 
iqtisodiy-ekologik munosabatlar shakli deganda,  mavjud ekologik sha- 
roitni  —  m uhitni saqlab qolish darajasidagi kishilarning tabiiy resurs- 
lardan o q ilo n a  foydalanish va tabiatni  m uhofaza qilishga qaratilgan 
hayot  tarzini  tu sh u n am iz.  Insonlarni  bun d ay   hayot  tarzi  m avjud 
ekologik sharoitni sog‘lom lashtirishga olib keladi.
Ilm iy-texnika  inqilobi ta ’sirida,  ayniqsa,  XX asrning 60- yillari- 
dan  so lng  ekologik  m u am m o la r to sh q in   sel  suvlari  singari  kishilar­
ning  hayot  tarziga  kirib  keldi.  K o‘plab  fanlar  ekologiyalashtirildi, 
yangi ekologiya fanlari tarm oqlanib ketdi.  Ijtimoiy ekologiya, shaharlar 
ekologiyasi,  o dam   ekologiyasi,  geoekologiya,  ekologiya  huquqi  va 
boshqalar shular jum lasidandir.
T abiat  bilan jam iyat  o ‘rtasidagi  ekologik  m unosabat  shaklining 
nam o y o n  b o ‘lishi  kishilarning ekologik ong va m adaniyat darajasiga 
bog‘liq.  Ekologik m unosabat shakli tab ia td a n  va uning  resurslaridan 
oqilona va tejam korlik bilan  foydalanishni,  atro f-m u h itn i yaxshilash 
va m uhofaza qilishni  taqozo etadi.  Buning uchun ekologik tadqiqot- 
larda  tabiat  bilan  inson  o ‘rtasidagi  o ‘zaro  m unosabatni  kuzatish, 
to ‘p lan g an  m a ’lu m o tlarn i  um um lashtirish  va tahlil  qilish,  baholash 
va b ashoratlash  h am d a boshqarish  ishlarini b osqichm a-bosqich b a- 
jarish  lozim.