Rivojlantirish institu ti

12- jadval
Yer  sharidagi  biomassaning  miqdori
Q uruqlikda
M iqdori,
O keanlarda
M iqdori,
m lrd.t
m lrd.t
0 ‘sim liklar  biomassasi
6400
0 ‘sim liklar  biomassasi
1,1
H ayvonlar  biomassasi
94
H ayvonlar  biomassasi
28,9
Tirik organizm larning taraqqiy etishi so‘nggi geologik eralar rivoj- 
lanish tarixi bilan bog‘liq.  Shu sababli paleozoy erasining boshlarida 
bulut, sodda m aijonlar, chuvalchanglar, bo ‘g‘imoyoqlilar (trillobitlar), 
shuningdek, m ox, qirqbo‘g‘in paydo boMadi.  So‘ngra taraqqiyot davom 
etib,  yelka  oyoqlilar  ko ‘payadi,  silur  davriga  kelganda jag ‘  suyaksiz 
baliqlar va birinchi m arta quruqlik hayvoni hisoblangan chayon vujudga 
keladi.  K o‘plab suv o ‘tlari, shuningdek, yana peolofitlar, paporotniklar 
rivojlanadi.
Paleozoy erasining 
d e v o n  
davrida Y er yuzida ilonsim onlar,  hasha- 
ro tlar  vujudga  kelib,  m aijo n la r  y anada  taraqqiy  etadi.  T o sh k o ‘m ir 
davrida esa biosfera yanada takom illashib boradi.  C hu n k i bu davrda 
ju d a   qalin   va bahaybat  (b o ‘yi  40  m ,  eni  2  m  keladigan)  o ‘rm onlar, 
ju m la d a n ,  ignabarglilar.  gigant  p a p o ro tn ik lar,  qirq b o ‘g ‘inlar  o ‘sib, 
ular qoldiqlaridan toshko‘m ir konlari vujudga kelgan.  Bu davrda ilgari 
yashagan  hayvonlar  (braxiopodlar,  dengiz  tipratikanlari)  yanada 
taraqqiy etib, ju d a   katta  n in ac h ila r vujudga keladi.
T oshko‘m ir va p e rrr davrlarida o ‘rm onlar yanada rivojlanib, zo- 
nallik alom atlari vujudga  keladi.  S.B.Kalesnikning m a’lum otiga k o ‘ra 
b u   davrda  quyidagi  u c h ta   zona  shakllana  boshlagan:  shim oliy  va 
nam  daraxtsim on plaunlar keng tarqalgan zona; janubiy issiq —  nam  
ekvatorial  — tro p ik  —  k o lplab  lep id o d e n d ro n la r,  valxin  (birinchi 
ignabarglisim on)lar  sikadofitlar  zonasi.  Bu  ikki  zona  orasida  arid
169

---

z o n a ch a   shakllana  boshlagan;  jan u b iy   ko n tin en tal  iqlim li,  asosan, 
paporotniklar,  kordaitlar kabi  o ‘sim liklar o ‘suvchi zona.
M ezozoy erasining trias davrida biosfera unsurlari yanada taraqqiy 
etib boshoyoqlilar,  um urtqalilardan  reptiliyalar ham da birinchi  m arta 
sutem izuvchilar vakillari  (tuxum  q o ‘yuvchilar va qopchiqlilar) vujudga 
keladi.  S huningdek,  o ‘sim liklar  y a n a d a   tak om illashib  c h in ak am  
paporotniklar, ignabargli o ‘rm onlar shakllanadi. Yura davriga kelganda 
esa  ju d a   k a tta ,  b a h a y b at  a m m o n itla r,  c h ig ‘a n o q la r,  u c h a d ig a n  
kaltakesaklar, qushlar, o ‘txo‘r ulkan hayvonlar vujudga keladi.  Haqiqiy 
um urtqali  baliqlar,  ju d a   k o ‘p  yangi  h a sh aro tla r  (ch u m o li,  chivin, 
pashsha, ari,  kapalak,  asalarilar) paydo boMgan.  0 ‘sim liklam ing yangi 
turlari — y alan g 'o ch   urugMilar vujudga  keladi.
Mezozoy erasining oxirlariga (bo‘r davriga) kelganda hozirgi echkemar- 
larga o ‘xshash ulkan jonivorlar — yirtqich tranozavrlar, vlastelinlar vujudga 
keladi. Vlastelinlaming bo lyi 6 m , tanasining uzunligi  15 m g a  yetgan.  Bu 
davrga  kelib  yopiq  urugMi  o ‘simliklar  (palma,  liliya,  lavr,  zarang,  dub 
(eman),  qayin,  terak,  tok,  chinor,  kashtan) paydo boMgan.
K aynozoy erasiga kelganda Y er sharidagi  quruqlik va suvlarning 
qiyofasi  hozirgiga  yaqin  shaklga  kelgan.  B inobarin,  o ‘sim lik  va 
hayvonlar ham  taraqqiy etib,  akulalar k o ‘paygan,  m aym unlar,  kitlar, 
ayiqlar,  itlar,  karkidonlar,  bug‘u,  o t  paydo boMgan.
K aynozoy  erasin in g   b o sh lan ish i  bilan  geografik  zonalashish 
jara y o n i  ham  boshlanadi.  Y er sh arin in g  b a ’zi  hud u d larid a,  xususan, 
M arkaziy va  0 ‘rta  O siyoda  h a m d a   boshqa jo y lard a o ‘rm o n la r asta- 
sekinlik bilan choMlarga aylana boradi.  O qibatda,  kaynozoy erasining 
oxirlarida  (n eogenda)  dasht  va  o ‘rm o n -d a sh t,  so ‘ngra  (pleystosen 
boshlarida) tayga va eng yosh tu n d ra  zonalari shakllanadi.
T o ‘rtlamchi davrda qutbiy va moMadil kengliklarda muzlanish sodir 
boMadi.  N atijada  ko‘pgina hayvon va o ‘sim liklar turlari  qirilib,  uning 
o ‘rnini  hozirgi  zam o n   flora  va  faunasi  egallaydi.  Bu  davrga  kelib 
ekv ato rial-tro p ik ,  tropikoldi  m in taq alari  toraygan,  o ‘rtach a  kenglik 
m intaqasi,  sovuq qutbiy m intaqa shakllangan.
Shunday qilib,  kaynozoy erasining oxirlarida biosferaning hozirgi 
qiyofasigajuda yaqin boMgan a lo m a tla r vujudga  kelgan.  Shuningdek, 
hozirgi zam on geografik m intaqa va zo n alar shakllangan.
N ihoyat,  kaynozoy erasining to ‘rtlam chi davrida geografik qobiq­
ning haqiqiy hukm dori hisoblangan va biosferaning eng ongli, zakovatli 
unsuri  boMmish  inson  paydo  boMgan.  Shu  sababli  to ‘rtlam chi  davrni 
b a ’zan  antropogen  (inson paydo  bo'lgan  davr)  deb  ham   atashadi.