Rivojlantirish institu ti

termal  (37 — 42°) va qaynoq  (42° d a n  yuqori)  turlarga b o ‘linadi.Y er 
osti suvlari qancha chuqurlikdan chiqsa,  uning suvi harorati shuncha 
b alan d   va  m inerallashgan  b o ‘ladi.  Bunga T o sh k en t,  F arg‘o n a,  Jay- 
ronxona  m ineral suvlari  misol b o ‘ladi.
Y er  osti  suvlarining  yana  bir  tu ri  bu — yerning  ichki  qism idan 
(vulkanlar vujudga keluvchi o ‘ch o q q a yaqin yerlardan) yer yoriqlari 
orqali  va  geyzerlar  tariqasida  chiqayotgan  qaynoq  suvlar  (harorati 
100° dan yuqori)dir.  Bunday yer osti suvlari  sayyoram izning tektonik
137

---

jih a tid a n   yosh,  h a ra k a tc h a n   h u d u d larid a,  c h u n o n c h i,  T in c h   okean 
halqasida joylashgan.  Ba’zi  geyzerlarning  (c h u n o n c h i,  K am ch atk a 
yarim orolidagi  Belekan geyzerining) suvi qaynoq b o ‘lib, bosim  ta ’si­
rida vaqt-vaqti bilan  50 m balandlikka faw o ra tariqasida otilib,  undan 
vujudga kelgan bug‘lar bir necha yuz m etr masofaga tarqaladi.  Bunday 
yer osti  suvlaridan binolarni  isitishda  (Islandiya  poytaxti  Reykyavik 
qay n o q  yer osti suvlari  asosida isitiladi),  issiqxonalarda  (Islandiyada 
gul  o ‘stirish,  sabzavot yetishtirishdan  tash q ari,  u zum  va b a n a n   ham  
o ‘stirilm oqda),  davolanishda,  m aishiy korxonalarda foydalanilm oq­
da.  Islandiyada va  Rossiyaning  K am chatka yarim orolida o ‘sha geyzer 
qaynoq suvlari asosida geoterm al elektrostansiyalar ishlab turibdi.
Yer shari quruqlik qismidagi  iqlimi sovuq,  ko‘p yillik m uzloq yerlar 
(Sibirda,  A m erikaning  shim oliy  qism ida  va  boshq.)  m avjud  b o ‘lgan 
hu d udlarda yer osti suvlari qatlam lar orasida qattiq holda uchraydi.
K riosfera.  K riosfera  bu —  sayyoram izda  yillik  h a ro ra ti  0°  dan 
past b o ig a n  h ududda suvning qattiq holda uchrashidir.  D em ak,  krio­
sfera  geografik  q o biq  m u h itid a  suv  va  energiya  aylan ish id a  m u h im  
vazifani  o ‘tab ,  sayyoram izdagi  suvlarning — q o r,  m u z va  k o ‘p yillik 
m uzloq  holdagi tu rlarini o ‘z ichiga oladi.
Y er  sh arid a  q o r  qo p lam in in g   u m u m iy   m ay d o n i  113  m ln.  km 2 
b o ‘lib,  sayyoram iz  m aydonining  22  %  ini  ishg‘ol  qiladi.  Q o rlarn i, 
o ‘z  n av batida,  m avsum iy  va  d oim iy  deb  ikki  turga  b o ‘linadi.  Q or 
qish d a yog l b ,   so ‘ngra tez erib  ketsa 
mavsumiy,  ak sincha erim asdan 
yildan yilga o ‘tsa, 
doimiy qorlar dzb yuritiladi. Y er sharida  m avsum iy 
q o rla r  m aydoni  59  m ln.  km 2  b o ‘lib,  u n ing  57  m ln.  km 2  Shim oliy 
yarim sharda joylashgan.  D oim iy q o rlar m aydoni  30 m ln.  km 2 b o lib , 
tog‘ va m aterik m uzliklarining vujudga kelishida h am d a ulam i to ‘yin- 
tirib tu rish id a m uhim   vazifani o ‘taydi.
Q o r  qoplam i  geografik  qobiq  tabiiy jaray o n id a  m u h im   vazifani 
o ‘tab,  Q uyosh  nurini atm osferaga qaytaradi,  nam likni akkum ulatsiya 
(to ’plab)  qilib,  daryolarni  suv  bilan  ta ’m inlaydi,  b inobarin,  m odda 
energiya aylanishida ishtirok etib, yangilanib turadi.
Y er sharida,  m uzliklarning um um iy m aydoni  16 m ln.  km 2  atrofi­
d a  b o lib ,  o ‘zida  24  m ln.  km 3  c h u c h u k   suvni  saqlaydi,  bu  h a m m a  
chuchuk suv m iqdorining 69%i demakdir.  M uzliklar, asosan, A ntarkti- 
da (um um iy m uzlik  m aydonining 87%  i), A rktikada,  Osiyo, Am erika 
va Y evropaning tog‘li qism larida joylashgan  ( 1 0 - jadval).
Y er sharidagi eng  katta tog‘  m uzliklari  Q o raq u ru m  to g ld a g i  Sia- 
chen (uzunligi 75 km ),  Pomirdagi Fedchenko (uzunligi 77 km) va Tyan- 
shandagi Imilchiq (uzunligi 65 km) muzliklaridir. Antarktida (m uzining 
qalinligi 2  km  ga yetadi),  Arktika va G renlandiyadagi  m uzliklar qalin 
b o lib , ularning chetlaridan ju d a katta m uz parchalari uzulib, aysberg- 
lami hosil qiladi.  So'nggi yillarda aysberglarni  kem alarda shatakka olib 
kelib, Avstraliya,  Afrika va A rabiston yarim orolidagi aholini chuchuk 
suv bilan ta ’m inlash loyihasi ustida izlanishlar olib borilm oqda.
138

---

10- ja d va l