Rivojlantirish institu ti

yuvenil  suvlar  deyiladi.  Bu  suvlar  geografik  qobiqdagi  m o d d a   va 
energiya aylanishida ishtirok etadi.
Y er usti va yog‘in suvlari yerga singib  (shim ilib) tu p ro q  q atlam i- 
d an ,  q u m  va shag‘allar orasidan o ‘tib , suv o ‘tkazm aydigan qatlam ga 
(gil,  g ra n it,  q u m to sh ,  gilli  slanes)  borib  to ‘plan ib ,  suvli  q atlam ni 
vujudga keltiradi  (32-  rasm).
Y er  osti  suvlarining  bir  q a n c h a   tu rlari  b o ‘lib,  u lar  o rasida  eng 
k o ‘p  tarqalganlari  bosim siz  grunt  (sizot)  suvlari  h a m d a   q a tla m la r 
orasida bosimli  (artezian) suvlardir.
G ru n t suvlari yer yuzasiga yaqin  q a tla m la r o rasida  (30  —  100  m 
chuqurliklarda)gi  suvlar b o ‘lib,  iqlim iy sharoitga bog‘liq  h olda joyla- 
136

---

3 2-  rasm .  Y er  osti  suvlarining  joylashish  sxemasi.
shishi  (chuqurligi)  yil  fasllarida o ‘zgarib turadi.  0 ‘rta Osiyo sharoitida 
grunt suvlari erta bahorda qorlar eriganda, yom g‘irlardan so‘ng yer beti 
tom on ko‘tarilsa, aksincha, yozda haroratning yuqoriligi, qurg‘oqchilik 
tufayli  (sug‘oriladigan zonadan istisno) pastga tushib ketadi.
G ru n t  suvlari  suv  o ‘tkazm aydigan  qatlam   ustida  to ‘planib,  ni- 
shab  to m o n g a   qarab  harak atlan ad i  (oqadi),  o q ib at-n atija d a   biron 
yerdan  buloq  tariqasida  Y er  yuzasiga  chiqadi.  A gar  relyef  nishab 
b o ‘lm asa,  y er osti  suvlari  q a tla m la r orasida to ‘planaveradi.  O qibat- 
n atijada  o ‘sha jo y lar  qazilsa,  suv  bosim   ta ’sirida  yer betiga  fa w o ra  
kabi  otilib  ch iq ad i  va  artezian  q u d u q   deb  ataladi.  A gar  suv  bosim i 
kuchsiz  boMsa,  so ‘rg‘ichlar  orqali  Y er  yuzasiga  tortib  chiqariladi. 
Q atlam lar orasidagi bosim li suvlar tarqalgan hududlarni artezian hav­
zasi  deb  h am   yuritiladi.  B unday  havzalar,  ayniqsa,  d u n y o n in g  
qurg‘oqchil hududlarida (Afrikaning shimolida, Avstraliyada, A Q SH da, 
Q o ra q u m d a ,  Q iz ilq u m d a   va  b o shq.)  m avjud  b o ‘lib,  u larn in g   suv­
laridan x o ‘jalikning turli sohalarida foydalanilm oqda.
Y er  osti  suvlari  kim yoviy  tarkibi jih a tid a n   tu rlic h a .  A gar  suvi 
tarkibida  (b ir litr suvda  bir gram m   tuz b o ‘lsa)  tuz  kam   b o ‘lsa,  c h u ­
c h u k   d eb ,  a k sin ch a  ko  p  (bir  litr  suvda  50  gr  tuz)  b o ‘lsa,  m in e- 
rallashgan  (sh o ‘r)  suv deb yuritiladi.
Y er osti suvlari  haroratiga  k o ‘ra issiq  (harorati  20 —  27° b o ls a ) ,