Rivojlanishi tarixidan

Dars  o'tish  uslubi:  o'qituvchi  materialni  bayon  qilishda  suhbat  usulidan 
foydalanadi, o'quvchilarni ijodiy izlanishga undaydi, toponimik materallarni topib, 
ularning ma'nosini mustaqil echishga o'rgatadi. 
Suhbat  uchun  savollar:  1.  Arablar  hukmronligining  qulashiga  asosiy  sabab 
nima?  2.  Somoniylar  davlati  qachon  tashkil  topdi  va  unga  kim  asos  soldi?  3. 
Xo'jalikning yuksalishiga nima sabab bo'ldi? Qanday feodal shaЛarlarni bilasiz? 
YAngi  mavzuning  konspekti.  VIII  asr  oxiri  —  IX  asr  boshlarida  xalifalik 
og'ir  siyosiy  tanglikka  uchradi.  Bo'ysundirilgan  xalqlarni  itoatda  tutish  arab 
xalifalari  uchun  tobora  qiyin  bo'lib  qoldi.  O'rta  Osiyo  xalqlarining  tez-tez 
qo'zg'olon ko'tarib turishi, xalfalikning o'z ichidagi feodal urushlar arab xalifaligini 
zaiflashtirib qo'ydi  va  mustaqil  mahalliy davlatlarning paydo bo'lishiga olib keldi. 
Xalifaning  Xurosondagi  noibi  Tohir  ibn  Husayn  (u  mahalliy  oqsuyak  er  egalari 
orasidan  chiqqan)  821  yilda  o'zini  mustaqil  hokim  deb  e'lon  qildi.  SHu  tariqa 
Tohiriylar  sulolasi  (821  —873)  ga  asos  solindi  va  bu  sulola  Xurosonda  yarim 
asrdan ko'proq hukm surdi. Tohiriylar davrida O'rta Osiyoning ayrim  viloyatlarini 
819  yildan  boshlab  Somon  xonadonining  avlodlari  —  Somoniylar  idora  qila 
boshladi.  Bir  vaqtlar  Somoniylar  xalifalikka  qarshi  ko'tarilgan  xavfli  qo'zg'olonni 
bartaraf  etishda  xalifaga  yordam  bergan  edilar,  o'sha  qo'zg'olon  Samarqandda 
boshlanib, butun O'rta Osiyoga yoyilgan edi. 
Tohiriylar  sulolasining  xalqqa  qilgan  jabr-zulmi  mehnatkashlarni  qo'zg'olon 
ko'tarishga  majbur  etdi.  Qo'zg'olonga  shahar  hunarmandlaridan  misgarlar 
(safforiylar) boshchilik qildi. 837 yilda Tohiriylar ag'darilib, Xurosonda Safforiylar 
davlati barpo qilindi. Buxoro Safforiylarga tobe bo'lishni istamadi. U somoniylarga 
murojaat  etib,  Buxoroni  o'z  qo'l  ostiga  olishni  iltimos  qildi.  Nasr  Somoniy  875 
yilda ukasi Ismoilni Buxoroga hokim qilib yubordi. 
«Ismoil  Somoniy  butun  Movarounnahrni  o'z  qo'l  ostida  kuchli  davlat  qilib 
birlashtirdi.  Xurosondagi  Safforiylar  davlatiga  barham  berdi  va  bu  o'lkani  o'z 
davlatiga  qo'shib  oldi.  Ismoil  Somoniy  zamonida  bu  davlat  har  tomonlama 
kuchaydi.  SHunday  qilib,  IX  asr  oxirlarida  O'rta  Osiyo  arablar  istibdodidan 
tamoman xalos bo'ldi. Poytaxti Buxoro bo'lgan mustaqil feodal davlat tashkil topdi 
va  bu  davlatni  Somoniylar  sulolasidan  bo'lgan  amirlar  X  asrning  oxirlariga  qadar 
idora qilib keldi. 
Arablar  hukmronligi  davrida  mehnatkash  kadovarlarni  arablar  va  mahalliy 
feodallar  talab  keldilar.  Aholidan  turli  soliq  va  jarimalar  undirib  olish  uchun  xalq 
ommasi  xonavayron  qilindi.  SHahdrlar  vayron  bo'lib,  huvillab  qoldi.  Mamlakat 
xo'jaligi  orqaga  ketdi.  Xonavayron  bo'lgan  ming-minglab  kadovarlar  shaharlarda 
ish  qidirib  yurardilar.  Lekin  mamlakat  arab  istilochilari  hukmronligidan  xalos 
bo'lgandan  keyin  har  holda  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarning  rivojlanishi  uchun 
imkon  tug'ildi.  YAngi-yangi  kanallar,  to'g'onlar,  suv  omborlari  qurilib,  minglab 
gektar  erlar  o'zlashtirildi,  mamlakat  chegaralari  mustahkamlandi,  dehqonchilik  va 

---

hunarmandchilik:  degrezlik,  miskarlik,  temirchilik,  kulolchilik,  to'qimachilik, 
shuningdek,  konchilik  ancha  rivojlandi.  YAqin  SHarq  mamlakatlari,  Rus  davlati, 
xazarlar, Volgabo'yi bulg'orlari hamda Xitoy bilan savdo-sotiq ishlari olib borildi. 
Bu davrda Buxoro, Samarqand, Toshkent, Urganch, Kesh (SHahrisabz), Marv 
va boshqa shaharlar xo'jalik  va madaniyatning yirik markazlariga aylandi. SHahar 
mahdllalarining  markaziy  qismida  hukmdorlar  xonadoni  a'zolari  xamda  boy 
savdogarlar,  ruhoniylar  va  boshqa  oqsuyaklar  xashamatli  hovli-joylar  qurdilar, 
podsholikning  qurol-yarog',  asbob,  egar-jabduq  ishlab  chiqaradigan  maxsus 
ustaxonalari  tashkil  topdi.  SHaharlarning  qiyofasi  o'zgarib  bordi:  yangi  imoratlar, 
hukumat  idoralari,  katta  ustaxonalar,  karvonsaroylar,  machit,  madrasa  va  boshqa 
binolar  qurildi.  Hunarmandchilik  do'konlari,  savdo  rastalari  ko'paya  boshladi. 
SHaharlarga atrof qishloqlardan kosiblar, savdogarlar va boshqalar kelib joylashdi. 
O'rta  asr  shaharlari  uch  qismdan  iborat  edi:  shaxar  markazidagi  o'rda  (ark), 
uning  tevaragini  o'rab  olgan  ichki  shahar  (shahriston)  xamda  tashqi  shahar 
(rabotlar)dan  tashkil  topgan  edi.  Bir  qancha  rabotlar  tez  orada  kattalashib,  obod 
joyga  aylandi.  Rabotlarda  katta-katta  imoratlar  qad  ko'tardi,  bozorlar  va 
hunarmand-kosiblar  mahallalari  paydo  bo'ldi.  Bu  erda  zargarlar,  sarroflar, 
to'quvchilar, kulollar, shishagarlar va boshqa shu singari kosib- hunarmandlarning 
uylari va do'konlari joylashgan edi. 
SHaharlar  bilan  bir  qatorda  qishloqlar  ham  mamlakatning  iqtisodiy  hayotida 
katta  rol’  o'ynaydigan  bo'lib  qoldi.  Movarounnaxr  va  Xorazm  vohalaridagi 
ko'pgina qishloqlar to'qimachilik, kulolchilik  miskarlik, duradgorlik  va boshqa  xil 
hunarmandchilikda  muhim  o'rin  egalladilar.  CHunonchi,  Buxoro  viloyatidagi 
hozirgi  Zandona  qishlog'i  Somoniylar  zamonida  «zandonacha»  deb  atalgan  ip 
gazlamasi  bilan  O'rta  Osiyoda  va  ko'pgina  xorijiy  mamlakatlarda  nom  chiqargan 
edi.  Har  ikki  o'lkaning,  ya'ni  Movarounnahr  bilan  Xorazmning  qishloq  va 
shaharlarida  sirlangan  sopol  idishlar,  chiroyli  va  nozik  qilib  ishlangan  shisha 
idishlar yasaldi. 
Mamlakatning  iqtisodiy  jihatdan  rivojlanishi  ichki  va  tashqi  savdoning 
kengayishiga  olib  keldi.  Paxtadan  yigirilgan  ip  va  to'qilgan  gazlamalar,  kunjut  va 
chigit moyi, mayiz, o'rik va boshqa quruq mevalar uzoq mamlakatlarga olib ketilar 
edi.  Dashti  qipchoq,  Janubiy  Sibir’  va  Mo'g'ulistondagi  ko'chmanchi 
chorvadorlarga  egar-jabduq,  kiyim-kechak,  o'q-yoy,  qilich,  bo'yoq  zargarlik 
buyumlari,  dori-darmon,  idish-asbob  va  boshqa  narsalarni  etkazib  berishda 
Movarounnahr asosiy rol’ o'ynaydigan bo'ldi. 
Farg'onaning  hunarmandchilik  mahsulotlari  —  egar-jabduq,  kiyim-kechak, 
shisha  va  sopoldan  yasalgan  nozik  buyumlar,  mevalar  va  G'arb  mamlakatlaridan 
keltiriladigan  zeb-ziynat  buyumlari,  qurol-yarog'lar  o'sh  va  o'zgan  shaharlari  va 
tog'  dovonlari  orqali  Koshg'arga,  undan  Xitoyga  olib  borilardi.  Movarounnahr 
bozorlari  orqali  YAqin  va  o'rta  mamlakatlariga  ipak,  kumush,  teri,  jun,  qo'y, 
qoramol, tuya kigiz, asal, turli xil mo'ynalar olib borilardi. 
Xorazmdan  Ustyurt  va  Dashti  qipchoqning  g'arbiy  rayonlari  orqali  Volga 
bo'yiga,  undan  Novgorodga  boriladigan  karvon  yo'lida  quduqlar  qazilib,  har  bir 
bekatda  rabotlar  bino  qilingan  edi.  Volganing  yuqori  oqimidagi  Bulg'or  va  quyi 
oqimidagi Hazar davlatlariga hamda Rusga Xorazm orqali O'rta Osiyodan guruch, 
quruq  meva,  paxta  va  jundan  to'qilgan  kiyimlar,  shirinliklar,  gilam  va  shu  kabi 
narsalar,  Xitoy,  Hindiston,  eron,  Turkiya,  Iroq,  Afg'oniston  va  boshqa 
mamlakatlardan  olib  kelinadigan  mollar  chiqarilar  edi.  Bulg'or  va  Xozar 
davlatlaridan  esa  O'rta  Osiyoga  po'stinbop  qimmatbaho  terilar,  mum,  o'q-yoy, 
baliq  elimi,  kastorka  moyi,  bulg'ori  charm,  qarchig'ay,  qo'y,  sigir,  asal,  baliq  va 
boshqa  mollar  olib  kelinar  edi.  O'rta  Osiyoda  ishlangan  va  chet  davlatlardan 
keltirilgan  hunarmandchilik  mollarining  ko'p  qismi  O'rta  Osiyo  shaharlaridagi 
bozorlarda  sotilardi.  Savdo  muomalasida  Tohiriylar  va  Somoniylarning  kumush 

---

dirhamlari yuritilar edi. 
Somoniylar davrida ariq ochish, suv omborlari va to'g'onlar qurish, qal'alar va 
mudofaa  inshootlari  qurish  kabi  katta  qurilishlar  avj  oldirilishi  munosabati  bilan 
mexnatkash  aholining  ahvoli  yanada  og'irlashdi.  Bunday  qurilishlarda  har 
xonadondan bir kishi yiliga bir necha oy hasharchi sifatida safarbar etilib, tekinga 
ishlab  berishga  majbur  edi.  Masalan,  Buxoro  vohasini  ko'chmanchi  qabilalarning 
talonchilik  xurujlaridan  mudofaa  etish  uchun  shu  voha  atrofi  783  —  831  yillarda 
baland  devor  bilan  o'rab  olindi.  Bu  inshoot  «Devori  kampirak»  nomi  bilan 
mashhur  bo'lib,  qariyb  400  km  uzunlikda  bo'lgan  va  uni  qurishda  ko'p  ming 
hasharchi  49  yil  mehnat  qilgan.  Uning  qoldiqlari  hozirgi  kunga  qadar  saqlanib 
qolgan.  SHunga  o'xshash  uzun  mudofaa  devorlari  VIII  asrda  Samarqand  va 
Toshkent vohalarining atrofida ham bino qilingan. 
Mehnatkash  xalqni  shafqatsiz  ezish  va  jabr-zulm  o'tkazish  pirovardida 
xalqning  sabr  kosasini  to'ldirgan.  Xalq  milliy  zulmga  chiday  olmay  g'alayon 
ko'tara boshlagan. Masalan, 961 yilda Buxoroda novvoy Abubakir rahbarligida