Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

Takrorlash uchun savollar 
1.Markaziy va Sharqiy yevropa mamlakatlarining qanday umumiy tomonlari 
mavjud? 
2.Nima uchun bu mamlakatlar o`tuvchi mamlaktalar hisoblanadi? 
3.Markaziy va Sharqiy yevropa mamlakatlarining bozor munosabatlariga 
o`tishda qanday umumiylik va farqli tomonlari mavjud? 
4.Markaziy va Sharqiy yevropa mamlakatlarining iqtisodiy taraqqiyoti qaysi 
darajada? 
5.Markaziy va Sharqiy yevropa mamlakatlarining yevropa Ittifoqiga 
qo`shilish istiqboli qanday va bu nima beradi? 
6. yeI ning vujudga kelishiga nimalar sabab bo`lgan? 
7. yeI ga a’zo mamlakatlar ichida iqtisodiy qudratga ega mamlakatlarni 
bilasizmi? 
8. 
Markaziy 
va 
Sharqiy 
yevropa 
mamlakatlarida 
raqobatbardosh 
kompaniyalarni sanab bering? 

---

308
9. Ushbu mamlakatlarda jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozning salbiy 
oqibatlari nimalarda nomoyon bo`ldi? 
10. Ushbu mamlakatlarning jahon bozorida tutgan mavqeyi xaqida nimalarni 
bilasiz?
13-BOB. YEVROPA ITTIFOQI BOZOR IQTISODIYOTI XUSUSIYATLARI 
13.1. G`arbiy yevropa mamlakatlarining rivojlangan iqtisodiyoti 
Odatda G`arbiy yevropa qit’aning juda katta qismini tashkil etaib, 20 dan 
ortiq mamlakatlarni o`z ichiga oladi. Chunki, Shimoliy va Janubiy yevropa 
mamlakatlarini ham bunga qo`shishadi. 
Buning ichida yirik, o`rta va kichik 
davlatlar mavjud. Bularning barchasi 
rivojlangan hisoblanadi va o`zidan-o`zi 
ularning 
o`zaro 
bog`liqlilik, 
faoliy 
yaqinlashuviga 
olib 
keladi. 
Avvalo 
integratsiyalashuv jarayoni tufayli G`arbiy 
yevropa yagona xo`jalik kompleksiga 
aylanmoqda. Hozir bu jahondagi eng yirik 
uch 
“markaziy 
kuch”ning 
bittasiga 
aylangan, ya’ni bir tomonda AQSH va 
ikkinchi tomonda Yaponiya bo`lsa, uchinchi tonda yevropa Ittifoqidir.
G`arbiy yevropa ishlab chiqarish omillari bilan turli darajada ta’minlangan 
bo`lib, tabiiy boyliklarga kambag`aldir. Agar mineral xomashyolarning aniqlangan 
qismi bo`yicha Rossiyada 30-40 trln. dollar, AQSHda 8-8,5 trln, Xitoyda 6-6,5 trln. 
dollargina hisoblanadi. “Uch kuch markazlari”dan faqat Yaponiyada eng kamdir, 
ya’ni 0,1 trln. dollar, xolos. Bunday tabiiy taqsimlanuv G`arbiy yevropaning chet 
dunyoga bu sohadagi qaramligini ko`rsatadi. Shuning uchun ham G`arbiy yevropa 
mamlakatlari ishlatayotgan 2/5 qism energiyani va 
¾
qism boshqa xomashyolarni 
import qiladi. 
O`zb
е
kist
о
n 
R
е
spublik
а
si 
v
а
Е
I 
o`rt
а
sid
а
gi h
а
mk
о
rlik 1992 yilning 15 
а
pr
е
lid
а
O`zb
е
kist
о
n R
е
spublik
а
si hukum
а
ti v
а
Е
I 
Qo`mit
а
si 
o`rt
а
sid
а
gi 
o`z
а
r
о
h
а
mk
о
rlik 
to`g`risid
а
Ме
m
о
r
а
ndumning imz
о
l
а
nishi bil
а
n 
b
о
shl
а
ndi. 
1994 
yilning 
24 
yanv
а
rid
а
O`zb
е
kist
о
n R
е
spublik
а
si V
а
zirl
а
r 
Ма
hk
а
m
а
si 
q
о
shid
а
Е
I qo`mit
а
sining O`zb
е
kist
о
nd
а
gi 
t
ех
nik 
а
l
о
q
а
l
а
r h
а
mk
о
rligi bo`yich
а
byur
о
sini 
t
а
shkil etish to`g`risid
а
q
а
r
о
r q
а
bul qilindi. Bu 
t
а
shkil
о
tl
а
rning m
а
qs
а
di iqtis
о
diy isl
о
h
о
tl
а
r 
j
а
r
а
yoni v
а
b
о
z
о
r mun
о
s
а
b
а
tl
а
rig
а
o`tishd
а
t
ех
nik 
yord
а
m 
ko`rs
а
tish, 
shuningd
е
k, 
O`zb
е
kist
о
n R
е
spublik
а
si hukum
а
ti v
а
Е
I 
qo`mit
а
sining h
а
r
а
k
а
tl
а
rining h
а
mk
о
rligini 
kuch
а
ytirishd
а
n ib
о
r
а
t.

---

309
Ish kuchini olsak, bu bilan ortiqcha ta’minlangan. Ba’zi G`arbiy yevropa 
mamlakatlarida bu ortiqchalik 10-12 foizgacha boradi. Mehnat unumdorligi bo`yicha 
AQSH va Yaponiyadan orqada. Keyingi 10-15 yillar ichida bu sohada siljish bo`lsa 
ham ancha farq mavjud. 90 – yillar oxiriga kelib YAIMning jon boshiga 
taqsimlanishi bo`yicha AQSHning 70,2 foizi Yaponiyaning 82,6 foziga to`hri kelgan. 
Albatta bunday xolatda qoloqroq hisoblangan Gretsiya, Portugaliya, Ispaniya va 
Irlandining hissasi katta. 
Mehnat unumdorligi darajasida ITTKIning o`rni katta. Chunki bu 
innovatsiyaga kuchli ta’sir etadi. Texnologiya sohasida siljish sezilarli bo`lishiga 
qaramay, baribir tenglik yo`q. An’anaviy asosli tarmoqlar hisoblangan metallurgiya, 
mashinasozlik, metalga ishlov berish kabilar bo`yicha AQSH va Yaponiyadan 
qolishmaydi, kimyo sanoati bo`yicha xatto ilg`orlik ham qiladi. Lekin yangi 
tarmoqlar bo`lmish mikroelektronika, robot texnika, biotexnologiya, yangi 
materiallar va optik texnologiya bo`yicha nisbiy qoloqlik davom etmoqda. 
G`arbiy yevropa bu sohada tezkor choralar qo`llashga kirishgan va yevropa 
Ittifoqi (EI)ning ITTKI bo`yicha dasturlar asosida mintaqa mamlakatlarining jips 
hamkorligi rivojlanishi yaxshi natijalar berishi mumkin. Shuning uchun uch “kuch 
markazlari” o`rtasida bu sohada yaqinlashuv yuz berishi va ITTKI, innovatsion 
jarayoni hamda texnologiya bo`yicha katta siljishlar yuz berishini kutsa bo`ladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy model bo`yicha G`arbiy yevropa mamlakatlari o`ziga xos 
xususiyatlarga ega. Buni quyidagilarda ko`rish mumkin: 
1.Xo`jalik mexanizmida yuqori qatlam hisoblangan davlatning tartibga solish 
darajasi bo`yicha yeI xatto AQSH va Yaponiyadan ustun turadi. Birinchidan, bu 
AQSH va Yaponiya TMKlarining o`z sohalarida G`arbiy yevropanikiga qaraganda 
ustunligini bosish bilan bog`langan. Ikkinchidan, davlatning iqtisodiy rolini kuchliligi 
ijtimoiy funksiyalari yuqoriligi bilan belgilanadi. 
2.G`arbiy yevropada hozirgi davrda ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning ijtimoiy 
yo`nalishi dunyoda eng yuqori hisoblanadi. Davlat eng ko`p ijtimoiy vazifalarni 
yuqori intensiv tarzda bajaradi. Shuning uchun ham G`arbiy yevropa kapitalizmi 
“ijtimoiy bozor xo`jaligi” belgisiga juda to`g`ri keladi. 

---

310
3.AQSH va Yaponiyaning ijtimoiy-iqtisodiy tizimi ichida individualizm 
tamoyili va ijtimoiy hayotning asosiy qoidasiga aylangan bo`lsa va hamkorlikdan 
ustunlik qilsa, G`arbiy yevropada individualizm yetakchiligida hamkorlik bilan nisbiy 
balans yuzaga kelgan. 
4.G`arbiy yevropa mamlakatlarida jahon xo`jaligiga ochiqlik va xo`jalik 
hayotining baynalminalligi yuqori darajadaligi mavjuddir. 
G`arbiy yevropa iqtisodiyotining dunyoga ochiqligi avvalo tashqi savdoda 
bilinadi. Masalan, eksport va import kvotasi (eksport va importning YAIMga nisbati) 
yeI mamlakatlarida 30 foiz atrofida bo`lsa, AQSHda – 9-11 va Yaponiyada – 11-13 
foizga to`g`ri keladi. Bunda resurs asoslarining kamligi va ichki bozorlarning torligini 
sabab qilib ko`rstaish mumkin. 
Bunda eng ko`zga tashlanadigan xolat shuki, tashqi savdoning asosiy qismi 
shu mintaqaga to`g`ri keladi. G`arbiy yevropa, ayniqsa yeIga a’zo mamlakatlari 
tashqi savdoda bir-biriga sherik hisoblanadi. Shuning uchun tashqi savdoning 70 
foizi, ya’ni G`arbiy yevropa mamlakatlararo savdoga to`g`ri keladi. AQSHda esa bu 
faqat 40 foizini tashkil etadi.
To`ppa-to`g`ri investitsiyada axvol boshqacha va to`g`ri chet kapital 
xarajatlarning 60 foizi mintaqadan tashqari mamlakatlarga to`g`ri keladi. Chunki 
investitsiyalash shartlari bo`yicha G`arbiy yevropa mamlakatlari bir-biriga juda 
o`xshash va bir-biriga investitsiya qilish yaxshi foyda keltirmaydi. Shu maqsadda 
investitsiya uchun yaxshi sharoitli mamlakatlar tanalanadi. Investitsiya asosan 
AQSH, yangi industrial mamlakatlarga to`g`ri keladi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin yevropa mamlakatlarining iqtisodiy keskin 
zaiflashuvi, urushdan Amerikaning iqtisodiy kuchli bo`lib chiqishiga qaramay, 
AQSH G`arbiy yevropani qo`llashga harakat qilib kelgan. Bunda mashhur “Marshall 
rejasi” iqtisodiy tiklanishda G`arbiy yevropaga hamkorlik qilgan. 80 – yillarga kelib 
G`arbiy yevropa AQSHga teng sherik darajasiga yetdi. Hozirga kelib, G`arbiy 
yevropa YAIM miqdori AQSH darajasida bo`lib, tashqi savdo xajmi bo`yicha uch 
barobar ko`plik qiladi. Investitsiya bo`yicha esa AQSHdagi 2/3 qismi G`arbiy 
yevropa mamlakatlariga to`g`ri keladi.

---

311
Yaponiyaga nisbatan bo`lsa G`arbiy yevropa mamlakatlari AQSH bilan sherik 
bo`lib harakat qiladilar, uning ekspansiyasiga birgalikda qarshilik ko`rsatishga 
urinadilar. Yaponiya bilan bo`lgan savdoda G`arbiy yevropa zaiflik qilib, Yaponiya 
ustunlik 
qiladi. 
Yaponiya 
kapitalining 
ustunligi 
yeIga 
nisbatan 
ikki 
tomonlamayo`nalishga ega. Birinchisi, Yaponiya uchun kuchli hisoblangan bank 
sohasi, maishiy elektronika, avtomobilsozlik kabilarga qaratilgan. Ikkinchisi, kimyo, 
forma
ц
evtika, mashinasozlik kabi yevropa uchun azaliy hisoblanadigan tarmoqlarga 
qaratilgan.
G`arbiy yevropa mamlakatlari iqtisodiyotining kelajagi ikki yo`nalishda 
bo`lishi kutilmoqda. Birinchisi, mintaqa ichida integratsiya rivoji jarayonining 
chuqurlashuvi va kengayishidir. Bu G`arbiy yevropaning jahon xo`jaligida 
mustaxkamlanish darajasini ancha ko`taradi. Bunda eng muhim voqealardan biri yeI 
mamlakatlarining yagona valyutaga-evroga o`tishidir. Ikkinchidan, integratsiya 
G`arbiy yevropada xo`jalik hayotining mintaqalashuvi jarayonini tezlashtiradi. 
Buning amalga oshuvida submintaqaviy xo`jalik komplekslari yuzaga keladi. 
Kelajakda bandlik muammosi kuchayishi mumkin. Chunki ishga yaroqlilar sonna 
o`sadi va chetdan keluvchilar ko`payishi mumkin. Shuning uchun turmush darajasi 
ko`tarilishining tezlashuviga yo`l qo`ymaslik muammosi yuzaga kelishi mumkin. 
90 – yillar boshlarida G`arbiy yevropada iqtisodiy o`sish biroz pasayib, 1993 
– yildan yana o`sishning yangi davri boshlanadi. Bu albatta Shimoliy Amerikaga va 
ayniqsa YAIM – yangi industrial mamlakatlarga nisbatan ancha tez bo`lmasa ham 
ijobiy tomonlari ko`pdir. Chunki buning asosida zamonaviy texnologiya, 
integratsiyalashuvning tezligi, eksport salohiyatining o`sishi kabilar yotadi. Shu bilan 
birga ijtimoiy bozor xo`jaligida o`zgarishlar yuz bera boshlaydi.

---

312
AQSHga taqqoslagan xolda “yangi yevropa iqtisodiyoti” ustida gap yuritish 
mumkin. yevropada ijtimoiy bozor xo`jaligida 
erkinlikka o`tish uncha tez emasligini qayd 
qilish bilan birga bir qancha yangi milliy 
xo`jaliklarda yagona yevropada sezilarli 
siljishlar mavjudligini sezamiz hamda ancha 
tarmoqlarda 
erkin 
bozor 
shakllanishini 
ko`rish mumkin. 
Biznesning 
bank 
va 
moliya 
faoliyatlarida, aviatransport, energetika, mas-
media kabilarda keyingi yillarda davlat 
aralashuvi va uni tartiblashtirish choralari 
ancha susayib, to`la erkinlikka o`tilgan. 
Raqobat 
hatto 
davlat 
korxonalarining 
sog`lomlashuviga olib kelib, tadbirkorlik 
sohasiga yangi turtki bo`lmoqda. Bunday 
xolat telekommunikatsiyada, uyali aloqa 
kompaniyalari faoliyatida ham kuzatilmoqda. 
yevropa kompaniyalari endi shunday aloqa 
standartlarini qo`llashlari bu tuner yuziga 
tarqalishi 
mumkin. 
Bunda 
ayniqsa 
Finlyandiya, Shvetsiya, Buyuk Britaniya 
kompaniyalari 
oldinda 
turadi. 
Telekommunikatsiya tarmog`ida bo`lsa Germaniya va Fransiya kompaniyalari 
namuna bo`lmoqda.
G`arbiy yevropa asta-sekin o`zining eski ana’aviy Osiyo, Lotin Amerikasi va 
Rossiya bilan bo`lgan tashqi savdo faoliyati ustuvorligini o`zgartirmoqda. Bunda 
asosiy diqqatni AQSH va Kanadaga qaratmoqda. Buning uchun G`arbiy yevropa 
kompaniyalari faqat o`z uyida emas, balki Shimoliy Amerika bozorlarida ham 
raqobatbardosh bo`lishlari kerak. Agar tovar sifati va ilm sig`imligi darajasi bunga 
1990 
yilning 
m
а
yid
а
Е
vr
о
p
а
rl
а
m
е
nt v
а
Е
I 
а
’z
о
d
а
vl
а
tl
а
ri 
bil
а
n sh
е
rikchilik v
а
h
а
mk
о
rlik h
а
qid
а
bitimning r
а
tifik
а
tsiyasi bo`yich
а
b
а
rch
а
t
а
dbirl
а
r nih
о
yasig
а
е
tdi. 1999 yilning 1 
iyulid
а
“Sh
е
rikchilik v
а
h
а
mk
о
rlik 
h
а
qid
а
gi bitim” kuchg
а
kirdi v
а
“
Е
I-
O`zb
е
kist
о
n” qo`shm
а
qo`mit
а
si o`rnig
а
O`zb
е
kist
о
n-
Е
I 
h
а
mk
о
rlik 
qo`mit
а
si 
tuzildi. 1999 yilning 14 d
е
k
а
brid
а
1993 
yilning iyunid
а
gi sh
а
rtn
о
m
а
mudd
а
tini 
uz
а
ytirg
а
n 
v
а
o`zb
е
k 
ishl
а
b 
chiq
а
ruvchil
а
rining 
to`qim
а
chilik 
m
а
hsul
о
tl
а
rini 
Е
I 
b
о
z
о
rid
а
s
о
tish
sh
а
r
о
itl
а
rini 
ya
х
shil
о
vchi 
“
Е
vr
о
p
а
Ittif
о
qi v
а
O`zb
е
kist
о
n R
е
spublik
а
si 
o`rt
а
sid
а
to`qim
а
chilik 
m
а
hsul
о
tl
а
ri 
s
а
vd
о
si 
h
а
qid
а
bitim” 
t
а
sdiql
а
ndi. 
Ushbu bitim 2000 yilning 1 yanv
а
rid
а
n 
“d
е
-f
а
kt
о
” n
о
mi bil
а
n kuchg
а
kirdi v
а
2004 yilning 31 d
е
k
а
brig
а
ch
а
а
m
а
ld
а
bo`ldi. 
Е
I O`zb
е
kist
о
nning muhim 
s
а
vd
о
-iqtis
о
diy 
sh
е
rikl
а
rid
а
n 
biri 
his
о
bl
а
n
а
di. O`zb
е
kist
о
n R
е
spublik
а
si 
v
а
Е
I m
а
ml
а
k
а
tl
а
ri o`rt
а
sid
а
gi t
о
v
а
r 
а
yirb
о
shl
а
shning o`sishi ko`rs
а
tkichl
а
ri 
s
а
vd
о
-iqtis
о
diy 
mun
о
s
а
b
а
tl
а
rning 
muv
а
ff
а
qiyatli 
riv
о
jl
а
n
а
yotg
а
nligid
а
n 
guv
о
hlik b
е
r
а
di. 2002 yil yakuni 
bo`yich
а
O`zb
е
kist
о
n R
е
spublik
а
sining 
Е
I m
а
ml
а
k
а
tl
а
ri bil
а
n ikki t
о
m
о
nl
а
m
а
t
о
v
а
r 
а
yirb
о
shl
а
sh h
а
jmi 1 mlrd. 065,8 
mln. 
А
QSh d
о
ll
а
rinini t
а
shkil etg
а
n, 
und
а
n 520,6 mln. 
А
QSh d
о
ll
а
ri eksp
о
rt, 
imp
о
rt es
а
545,2 mln. 
А
QSh d
о
ll
а
rini 
t
а
shkil etg
а
n.

---

313
mos kelsa ham boshqarish usullari Shimoliy Amerikadek samarali emas. Buning 
sababi avvalo yevropa ijtimoiy yo`naltirgan model bilan AQSH erkin kapitalizm 
modeli o`rtasida tafovutdadir. Davlat tartiblashtirilishi o`zgartirilgan yevropa 
kompaniyalari va tarmoqlari raqobatda muvaffaqiyatga erisha olmayotgan bo`lsa, bu 
usulni saqlab qolayotgan yeI ishlab chiqaruvchilari ustida bunday deb bo`lmaydi. 
Lekin yevropada bir qancha iqtisodiy tarmoqlar yeI mamlakatlari uchun global 
raqobatbardoshlikni ta’minlaydigan juda kuchli asoslar mavjud. Bular qatoriga 
quyidagilarni kiritish mumkin:
- aviasozlik (Fransiya, Germaniya, Buyuk Britaniya); 
- bank faoliyati (Buyuk Britaniya, Niderlandiya, Germaniya, Ispaniya); 
- biotexnologiya (Germaniya); 
- avtomobilsozlik (Germaniya, Fransiya); 
- raqamli televideniya (Fransiya); 
- moliyaviy xizmatlar (Buyuk Britaniya, Lyuksemburg); 
- sug`urtalash (Niderlandiya); 
- mobil aloqa (Finlyandiya, Shvetsiya, Buyuk Britaniya); 
- nashriyot ishlari (Germaniya); 
- dasturiy ta’minot (Germaniya, Belgiya, Irlandiya); 
- to`qimachilik (Italiya); 
- suv ta’minoti (Fransiya). 
Yuqorida qayd qilingan global raqobatdoshlik tarmoqlari mavjudligiga 
qaramasdan yeIdagi kuchli fuqarolar ijtimoiy himoyasi mehnat bozorini susaytiradi 
va o`z navbatida tadbirkorlik rivojini kerakli darajada rag`batlantira olmaydi. 
yevropaliklar 
hayotni 
sug`urtalashning 
davlat 
kafolatligi 
tarafodoridirlar. 
Shuningdek, mehnat munosabatlarini qattiq tartiblashtirish, nafaqa ta’minoti, ishsizlik 
nafaqalarida ham davlat kafolatlari bo`lishini talab etadilar. Ijtimoiy kafillikning 
kuchayishini saylovchilar tomonidan qo`llanilishi natijasida yeIning 15 mamlakatidan 
13 tasi so`l oqimli partiyalar hukumat ustida turadi. Bu mamlakatlarda ijtimoiy 
himoya juda yuqori darajadadir va tadbirkorlik ham avjida emas. Bularning asosida 
ijtimoiy bozor xo`jaligi modeli yotadi. AQSH bilan raqobatbardosh bo`lish uchun 

---

314
yevropa o`zini yangilash arafasida turibdi. Bu ayniqsa bozor ijtimoiyligiga 
taalluqlidir.