Risola mak indd

6.МАКТАБ ФИЗИКА ФАНИ ТЎГАРАК 
МАШҒУЛОТЛАРИДА ҚУЁШ ЭНЕРГЕТИКАСИГА 
ДОИР ҚИЗИҚАРЛИ МАЪЛУМОТЛАРНИ ЎРГАНИШ 
ИМКОНИЯТЛАРИ
Қайта тикланувчи энергия манбалари турлари ичида энг 
самаралиси қуёш энергияси ҳисобланади. Қуёш энергиясини 
электр энергиясига айлантириш (қуёш фотоэнергетикаси) соҳа
-
сида жаҳонда жуда катта тажриба тўпланган бўлиб, келажакда 
бу энергия туридан барча соҳаларда кенг фойдаланиш назарда 
тутилмоқда. шунинг учун бу соҳага тегишли назарий ва амалий 
маълумотларни ўрганиш, билим ва кўникмалар ҳосил қилиб бо
-
риш давр талаби ҳисобланади [1-3]. Мактаб физика курсида қуёш 
энергетикасига доир элементар тушунчалар берилади. Бироқ, 

---

26
ўқувчилар бу соҳа бўйича етарлича билим ва кўникма ҳосил қи
-
лишлари учун бу маълумотлар етарли эмас. шу нуқтаи назардан, 
биз, ушбу маълумотларда қуёш энергетикасига доир баъзи маълу
-
мотларни мактаб физика фани тўгарак машғулотларида ўрганиш 
имкониятлари бўйича методик тавсиялар сифатида маълумотлар 
келтирдик.
Физика фани тўгаракларида, факультатив курсларда ҳамда 
илмий-оммабоп семинар ва анжуманларда ноанъанавий ва қайта 
тикланувчи энергия манбалари физик-технологик асосларини 
чуқурроқ фундаментал қонунларга боғлаб ўрганиш мақсадга 
мувофиқдир. шу нуқтаи назардан, ушбу маълумотларда, биз, 
ноанъанавий қайта тикланувчи энергия манбалари турларидан 
бири – қуёш энергетикаси тўғрисидаги назарий ва амалий маъ
-
лумотларни ўқувчиларга етказиш масаласига тўхталиб ўтдик. 
Бунинг учун ноанъанавий энергия турларидан қуёш энерге
-
тикаси фундаментал-физикавий тушунчаларини шаклланти
-
ришнинг илмий-методик ишланмасини дарс жараёнига тадбиқ 
этиш мисолида кўриб чиқдик. 
Қуёшни улкан термоядро реакторига қиёслаш мумкин. 
Қуёшдан жуда катта миқдорда иссиқлик ва ёруғлик нурланиши 
ажралиб чиқади. Сайёрамиз Ерда қуёшдан келаётган нурланиш 
оқими турлича тақсимланади. Бутун йил давомида фасллар 
алмашиниши натижасида турли ҳудудларда бу нурланиш 
оқимлари қувватларини ҳисоблаб топиш мумкин. Олимларнинг 
ҳисоб-китобларига кўра, 1 м
2
юзага ўртача 1370 Ж энергия 
тўғри келар экан. Бундан кўринадики, қуёшни битмас-
туганмас энергия манбаи сифатида баҳолаш мумкин. Қуёш 
энергиясидан қадимдан инсоният томонидан мевалар, полиз 
экинлари ва уруғларни қуритиш, турли уй анжомларини ясаш, 
яратишда, қуёш нурида тоблаб ишлов бериш ва шунга ўхшаш 
ишларда самарали фойдаланишган. Ҳозирги пайтга келиб эса, 
қуёш энергиясидан фойдаланиш бўйича мисли кўрилмаган 
кашфиётлар қилинди. шундай кашфиётлардан бири қуёш 
оптик нурланиш энергиясини электр энергиясига айлантириш 

---

27
ҳисобланади. Бизга маълумки, электр энергияси ҳосил қилиб 
берадиган қуйидаги анъанавий энергетик станциялар мавжуд.
Иссиқлик
электростанциялари. Бу электростанцияларда 
электр энергияси ҳосил қилишда, асосан, Ер шаридаги қазилма 
бойликлар (нефть, газ, кўмир, торф, мазут)дан фойдаланилади. 
Яъни уларни ёқиш ҳисобига электр ва иссиқлик энергиялари ҳо
-
сил қилинади. Бунда атмосферага жуда катта миқдорда заҳарли 
газ миқдори ажралиб чиқади ва атмосферани ифлослайди. Бун
-
дан ташқари, Ердаги ёқилғи захиралари чекланган бўлиб, улар 
яқин 30-50 йиллар ичида тугаш арафасида турибди.