Riniyatoifa (phyniophyta) O'simliklar

RINIYANAMOLAR (RHYNIALES) QABILASI
Bu qabilaga kiruvchi o`simliklarning tanasi dixotomik shoxlangan. Poyasi tuksiz, protoksilemasi kauloidning markazida joylashgan, ya`ni sentrarx tipda. Sporangiyalari uzunchoq yoki sharsimon bo`lib, uzunasiga ochiladi. Keyingi klassifikasiyalar bo`yicha ko`pchilik olimlar, jumladan Amerika olimi botanir Birxorst (1971) ilgarigi klassifikasiyalar bo`yicha riniyadoshlar, xorneofitdoshlar, xednadoshlar va boshqalarni bitta riniyadoshlar (Rhyniaceae) oilasiga birlashtiradi.
Qabilaning qadimgi vakillaridan bittasi kuksoniya turkumidir. Ular bundan 415 mln yil ilgari o`sgan. Kuksoniyalarning sporangiyasi mayda, qalin pustli, sharsimon yoki biroz uzunchoq bo`lgan. Bu qabilaning yaxshirok urganilgan turkumi riniyalardir. Ular sernam joylarda o`sgan. Botqoqlik joylarda qalin o`sgan. Ular orasida katta riniya (Rhynia major) yirikroq bo`lib, balandligi 0,6 m gacha yetgan. Poyasining diametri 5 mm ga yaqin bo`lgan.
Ularning markaziy steli ingichka bo`lib, ksilemasi kam taraqqiy etgan. Tanasida ildizpoyaga uxshash gorizontal o`suvchi rizoidlari mavjud, undan yuqoriga qarab poyasimon qismi, pastga tomon esa rizoidlar taraqqiy etgan. Riniyanamolarning yana bir xarakterli xususiyati shuki, ularning Sporangiyalari bir-biriga yaqin joylashgan, ayrimlarida ular qo`shilib o`sib sinangiylarni xosil etgan.
PSILOFITNAMOLAR (PSILOPHYTALES) QABILASI
Qabilaga bitta psilofitdosh (Psilophytaceae) larning oilasi kiradi. Bo`larda uk poya (kauloid) yaxshi taraqqiy etgan. Oila turkumlaridan bittasi psilofit bo`lib, unga kirvchi turlarning qoldiqlari devon davrining boshlaridan ma`lum bo`lgan va ular Garbiy Yevropa, Ural, Garbiy Sibir, Sharkiy Kozogiston, Xitoy va Shimoliy Amerikadan topilgan.
Psilofitlar ham botqoqliklarda o`sgan. Ularning buyi riniyalardan bir necha bor balandrok bo`lgan. Poyasining yug`onligi 5 mm gacha bo`lgan.
Riniyafitlarni urganish telom nazariyasining yaratilishida muhim rol o`ynagan.
Riniyatoifa bo`limiga mansub turlar bilan yusintoifa, plauntoifa qirqbugimtoifa va qirqqo`loqtoifa bo`limlari o`rtasidagi bog`lanishga oid materiallar tabora ortib bormokda, shu munosabat bilan Riniyatoifaga bo`limga kiruvchi o`simliklarga undan keyingi bo`limlarga mansub bo`limlarning eng sodda to`zilishga ega bo`lgan avlod-ajdodlari deb qarash mumkin..

• 
  Bu bo'limga yuksak o'simliklarning eng sodda to'zilishiga ega bo'lgan qadimgi vakillari kiradi. Shotlandiyalik poleobotanir D. Skott bu guruhga kiruvchi o'simliklarni aloxida bo'limga ajratishni taklif etgan va ularni dastavval psilofitlar (psilophyta) keyinchalik esa riniofitlar (rhyniophyta) deb ataganlar.

  Bu guruh vakillari bizgacha yetib kelmagan bo'lsa-da, ularning qazilma holda topilgan turlari to'zilishi jihatdan yuksak o'simliklarning evolyusiyasini urganishda muhim ahamiyat kasb etadi.

  1859 yilda Kanadalik geolog Djeyms Doson Kanadadan devon davriga xos qoldiqlardan noma'lum yuksak o'simlikning garoyib bir koldigini topgan. Uning dixotomik shoxlangan tanasi bo'lib, birok unda barglar bulmagan. Utkazuvchi sistemasi esa tipik protostel holatda bo'lib, bunday tipdagi utkazuvchi sistema eng primitiv xisoblanadi. Topilgan o'simlikning sporangiysi uning dixomatik shoxchalarining uchlarida joylashgan. Yer osti organlari esa topilmagan. Doson topgan bu o'simlikga Psilophyton princeps deb nom bergan.

  1912 yilning ko'zida Shotlandiyadan riniya (Phynia) turkumiga oid o'simlik topiladi.

  1937 yilda poleobotanir U.Lang primitiv yuksak o'simliklarning riniyalardan ham qadimgi vaqilini yuqori silur qoldiqlaridan (Bukj Britaniya) kuksoniya (Cooksonia) deb atalgan yangi turkumni kashf etdi. Keyinchalik kuksoniyaning qoldiqlari yuqori silur katlamlarida Chexoslovakiya, Markaziy Kozogiston, Nyu-York shtatidan, Shotlandiyadan va Garbiy Sibirdan ham topilgan. Kuksoniyalar bundan 415 mln yillar oldin yashagan o'simliklar ekanligini poleobotanir materiallar tasdiklaydi. Bu qoldiqlar silur davridan to devon davrining oxirigacha yashagan eng qadimgi yuksak o'simliklar sanalib, ularni dastlab psilofitlar bo'limiga birlashtirilgan. Hozirgi paytda ko'pchilik olimlar ularni riniofitlar (Phyniophyta) deb atashadi. Ular elementar uk organi kauloid va undagi filloid va rizoidlardan iborat bo'lgan. Evolyusiya jarayonida kauloidlardan yirik barglar (qirqqo'loq barglari-vayyalar) kelib chiqkan. Fillioidlar esa kauloidda o'rnashgan burtma usimtalar bo'lib, ularga plaunlarning kichchik barglari-mikrofillarning kelib chiqishi bilan bog'liq deb karaladi. Riniyafitlarning sporafitlari dixotomii shoxlangan asosiy uk va uchida sporangiy saklovchi kauloidlardan iborat. Kauloidning uchida joylashgan sporangiyalarda teng sporalar (izosporalar) xosil bo'lgan. Kauloidlarning anatomik to'zilishi ham sodda to'zilishga ega bo'lib, utkazuvchi tukimalari prostotel tipida bo'lganligi 12 mm ga yetgan. Sporangiyalari qalin pustli va sharsimon uzunchoq shakllarda bo'lgan. Ularning diametri kuksoniyalarda 1 mm gacha, riniyalarda esa uzun xosil bo'lgan. Kauloidlarning anatomik to'zilishi ham sodda to'zilishga ega bo'lib, utkazuvchi tukimalari prostotel tipida bo'lgan. Sporangiyalari qalin pustli va sharsimon uzunchoq shakllarda bo'lgan. Ularning diametri kuksoniyalarda 1 mm gacha, riniyalarda esa uzuligi 12 mm gacha yetgan. Sporangiylarda ko'plab sporalar taraqqiy etadi. Riniyatoifa o'simliklarning gametofiti haqida aniq ma'lumotlar yuk, Lyokin ular tuproq orasida joylashgan bo'lsa kerak degan fikrlar bor, holos. Dastlabki yuksak o'simliklar dengiz buylarida katta suv xavzalari atroflaridagi botqoqliklarda o'sgan. Riniyafitlar bo'limi bitta riniyasimonlar sinfi va 2 ta qabila: (riniyanamolar va psilofitnamolar)ni o'z ichiga oladi.