Rim respublikasining ijtimoiy-siyosiy hayoti

Er. avv. II-I asrlarda Rimda xo`jalikni tashkil etilishi va qul mehnatidan foydalanish. Plutarx. Katon Senzorning hayot tasviri
Katonning obro`si nihoyatda oshdi, ko`plar uni rimlik Demosfen deb atadilar, ammo u o`zining hayoti bilan yana yuqori nomga va yana baland shon-sharafga ega bo`ldi. Chunki so`z san`ati barcha rimlik yoshlar uchun o`ziga tortadigan tuzoq edi, lekin bu odam ajdodlar namunasidan borib, o`z quli bilan mehnat qilishni davom ettirdi, oddiy ovqat, sovuq nonushta, arzon kiyim oddiy uy bilan qanoatlandi, chunki bunday odam topilmas edi, chunki Rim davlati kengayib va mustahkamlanib, endi ilgarigi axloqni pokligini saqlab qolmadi. Ajablanish lozimmi-rimliklar agarda Katondan hayratratlansalar, ba`zilarni azob-uqubat bukib tashlar, ba`zilarni kayf-safo qilish nozik qilib qo`ydi va birgina uni u va boshqalar yenga olmadilar. Katonning o`zi hech qachon 100 dinoriydan qimmat bo`lmagan ko`ylakni kiyganini aytar edi. O`zining preturasi va konsulligi davrida o`z ishchilari ichadigan vinoni ichar edi, bozorda yemish bor-yo`g`i 30 assga xarid qilinar edi. Bir vaqt rangli bobil gilamini meros olib, shu paytni o`zida uni sotdi, uning birorta ham qishloq uyi suvoq qilinmagan edi, biror marta ham u qulni bir ming besh yuz dinordan qimmat olmadi, chunki u unga noziklashgan go`zallar emas, ishlaydigan kuchli, ishlaydigan odamlar- otboqarlar va ho`kiz boqarlar kerak der edi. U g`alla ekish, mol boqish mumkin bo`lgan yer ulushlarini sotib olishni maqul ko`rar edi.
U [Nutqlarda] bir vaqtni o`zida yumshoq va dahshatli, mehribon va qo`rqinchli, hazilomuz va keskin bo`lishni bilar edi. Aniq va keskin gapirishni bilar edi. Bir vaqt rim xalqi bemahal non tarqatilishini talab qilgan paytda Katon hamfuqarolarini bu niyatlaridan qaytarish maqsadida o`z nutqini shunday boshladi: “Kviritlar, qulog`i bo`lmagan qorin bilan gaplashish og`ir masala”. Doimo mansablarni egallashga urinayotganlarga u shunday der edi: Mumkin ular yo`lni bilmaydilar, adashib qolishdan qo`rqib liktorlar bilan yurishga harakat qiladilar.