Retsepsiya va Retseptorlar hujayralar, tuzilishi va faoliyati

Retsepsiya va Retseptorlar hujayralar, tuzilishi va faoliyati
Retsepsiya va Retseptorlar hujayralar, tuzilishi va faoliyatiTuzuvchi: Ismoilova Muxlisa
Reja:
1. Retsepsiya haqida
3. Retseptor hujayralar tuzilishi
2. Retseptor hujayralar
4. Retseptor hujayralar faoliyati
Retsepsiya ( fiziologiya ) - bu mexanik, termal, elektromagnit, kimyoviy va boshqa ogohlantirishlarni organizm tomonidan nerv signallariga idrok etish va o'zgartirish (o'zgartirish) . Fiziologiyada tashqi va ichki muhit ta'siri haqidagi barcha tasavvurlar odatda "qabul qilish" tushunchasi bilan birlashtiriladi. Biroq, nerv retseptorlari tomonidan qabul qilingan hamma narsa sezilmaydi , ya'ni ongga kiradi. Qabul qilish tushunchasi sezgirlik tushunchasidan kengroqdir . Masalan, mushak- skelet tizimidan serebellumga signallar . Ular mushaklarning ohangini tartibga soladi va harakatlarni muvofiqlashtirishda ishtirok etadi , lekin ulardan impulslar his-tuyg'ularga olib kelmaydi.
Retseptorlar [lot. receptor – qabul qiluvchi] – tashqaridan (eksterotseptorlar) yoki organizmning ichki muhitidan (interotseptorlar) taʼsirotni qabul qilib va uni nerv impulslariga aylantirib, markaziy nerv tizimiga oʻtkazib beradigan sezuvchi nerv tolalari uchlari yoki maxsus hujayralar
Eksterotseptorlar odam yoki hayvon tanasining tashqi yuzasida joylashgan boʻlib, tashqi muhit taʼsirotlari (masalan, yorugʻlik, tovush toʻlqinlari va boshqa(lar))ni, monomodal retseptorlar faqat bir xil (masalan, mexanik taʼsir yoki yorugʻlikni), polimodal retseptorlar esa har xil (masalan, kimyoviy va mexanik) taʼsirotni bir vaqtda qabul qiladi. Shuningdek, interoretseptorlar, birlamchi va ikkilamchi retseptorlarlar bor.
Birlamchi retseptorlarning tashqi taʼsirni qabul qiluvchi negizi sensor (sezuvchi) neyronda boʻlib, u taʼsirotdan bevosita (birinchi) qoʻzgʻaladi. Ikkilamchi retseptorlarda esa tasirlovchi bilan sensor neyron oraligʻida tashqi taʼsirot energiyasini nerv impulslariga oʻzgartiruvchi koʻshimcha maxsus hujayralar mavjud.Retseptorlar taʼsirlanishidan hujayra mebranasida bioelektr potensiallari retseptor potensiallariga oʻzgaradi. Bunda retseptor hujayra ritmik impulslarni bevosita hosil qiladi yoki ularni boshqa neyronda sinapslar vositasida paydo boʻlishiga olib keladi.
Retseptor turlari Retseptorlar turli shakllarda boʻlishi mumkin, lekin ular asosiy ikki turga ajratiladi: hujayra ichkarisida (sitoplazmada yoki yadroda) uchrovchi hujayra ichi retseptorlari va plazmatik membranada uchrovchi hujayra yuzasi retseptorlari.
Hujayra ichi retseptorlari
Hujayra ichi retseptorlari retseptor oqsillar boʻlib, ular hujayra ichida asosan sitoplazma va yadroda joylashadi. Ligandlar hujayra ichida joylashgan retseptoriga yetib borish uchun plazmatik membranadan oʻtishiga toʻgʻri kelgani sababli koʻp hollarda hujayra ichi retseptorlarining ligandlari kichik, gidrofob (suvni yoqtirmaydigan) molekulalardan iborat boʻladi. Bularga gidrofob steroid gormonlarning retseptorlarini, jumladan, hujayra ichida joylashgan estradiol (estrogen) va testosteron jinsiy gormonlarining retseptorlarini misol tariqasida keltirsak boʻladi.
Gormon hujayra ichiga kirganida oʻz retseptori bilan bogʻlanadi, bu esa retseptor shaklining oʻzgarishiga sabab boʻladi va retseptor-gormon kompleksining yadro ichiga kirishini (agar bu kompleks allaqachon u yerda boʻlmasa) taʼminlaydi hamda gen faolligini boshqaradi. Gormon bogʻlanish DNKga bogʻlanish faolligi boʻlgan retseptorlarning hududlarini ochib beradi, yaʼni retseptor DNKning muayyan ketma-ketligiga bogʻlanishi mumkin boʻladi. Bu kabi muayyan ketma-ketliklar hujayra DNKsining maʼlum bir genlari yaqinida joylashgan boʻladi va retseptorning shu genlar yaqiniga bogʻlanishi genning transkripsiya darajasini oʻzgartiradi.
Signal oʻtkazuvchi yoʻllarning koʻpchiligi, shu bilan birga, hujayra ichi va hujayra yuzasi retseptorlari genlar transkripsiyasi jarayoni borishida oʻzgarishlarni keltirib chiqaradi. Hujayra ichi retseptorlari oʻziga xos boʻlib, bu jarayonni toʻgʻridan toʻgʻri amalga oshiradi, yaʼni DNKga bogʻlanadi va transkripsiyani ushbu retseptorlar oʻzgartiradi.
Hujayra yuzasi retseptorlari
Hujayra yuzasi retseptorlari membranaga birikkan oqsillar boʻlib, hujayraning tashqi yuzasida ligandlar bilan bogʻlanadi. Signal uzatishning bu turida ligand plazmatik membranani kesib oʻtmaydi. Shuning uchun turli xildagi (yirik, gidrofil, yaʼni “suvni yoqtiruvchi”) molekulalar ligand vazifasini bajarishi mumkin.
Tipik hujayra yuzasi retseptorida uchta turli xildagi domenlar yoki oqsil hududlari mavjud. Bular: hujayra “tashqarisida” joylashgan ligand-bogʻlovchi domen, membrana boʻylab joylashgan gidrofob domen va hujayra “ichida” joylashgan signal uzatuvchi domen. Retseptor turiga bogʻliq holda bu oqsil hududlari oʻlchami va tuzilishi farq qiladi, retseptorning gidrofob hududi esa aminokislotalarning membranani kesib oʻtuvchi koʻplab boʻlaklaridan iborat boʻladi.
Hujayra yuzasi retseptorlarining koʻplab turlari mavjud, biz quyida shulardan keng tarqalgan uchta turi bilan tanishib chiqamiz: ligand-boshqaruvli (ligandga bogʻliq) ion kanallari, G oqsilga bogʻlangan retseptorlar va tirozin kinaza retseptorlari.
G oqsilga bogʻlangan retseptor
G oqsilga bogʻlangan retseptorlar (GOBR) – hujayra yuzasi retseptorlarining katta oilasi boʻlib, oʻziga xos umumiy struktura va signal uzatish yoʻliga ega. GOBR oilasi vakillarining barchasi membranani kesib oʻtuvchi yettita oqsil segmentidan iborat va ular G oqsil deb nomlanuvchi oqsil (quyida yanada toʻliq koʻrib chiqamiz) yordamida signalni hujayra ichiga uzatadi.
Tirozin kinaza retseptori
Fermentga bogʻlanuvchi retseptorlar ferment bilan bogʻlanuvchi hujayra ichi domeniga ega boʻlgan hujayra yuzasi retseptorlaridir. Ayrim hollarda retseptorlarning hujayra ichi domenining oʻzi reaksiyani katalizlovchi fermentdir. Fermentga bogʻlanuvchi retseptorlarning boshqa turlarida esa hujayra ichi domeni ferment bilan taʼsirlashadi.
Tirozin kinaza retseptorlari (