Respublikasioliy

Mahsulotlar, harajatlar va daromadlaming doiraviy aylanishi

Iqtisodiy agentlar harakatlarining eng tipik jihatlarini (agentlarni agregatlash) va bozorlaming amal qilishida nisbatan muhim bo‘lgan
10
qonuniyatlarini (bozorlami agregatlash) aniqlash makroiqtisodiy bog‘- liqliklami agregatlash, ya’ni makroiqtisodiy bozorlarda makroiqtisodiy agentlar harakatlari qonuniyatlarini tadqiq etish imkonini beradi. Buni esa mahsulotlar, harajatlar va daromadlaming doiraviy aylanishi chizmasi orqali tasvirlash mumkin (yoki aylanma oqim modeli-model of circular flows).
Dastawal ikki sektorli modelni ko‘rib chiqamiz, bu model faqat ikki makroiqtisodiy agentdan, ya’ni uy xo‘jaliklari, firmalardan va ikki bozordan- tovar va xizmatlar bozori va iqtisodiy resurslar bozo- ridan iborat.
Firmalar ishlab chiqargan (taklif etgan) va tovar va xizmatlar bozo- riga keltirgan mahsulotlami uy xo‘jaliklari sotib oladilar (ularga talab bildiradilar). Tovar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun firmalar iqtiso­ diy resurslami (yer, mehnat, kapital va tadbirkorlik faoliyatini) sotib oladilar, ya’ni ularga talab bildiradilar. Iqtisodiy resurslar egasi - uy xo'jaliklari esa ulami taklif etadilar. Tovar va xizmatlar sotib olganda uy xo‘jaliklari sarf-harajat qiladilar. Uy xo‘jaliklarining tovar va xizmat­ larga qilgan harajatlari iste’mol harajatlari (consumption spending) deb nomlanadi. Firmalar o‘z mahsulotlarini uy xo‘jaliklariga sotganda daromad ko‘radilar (revenue), bundan ular uy xo‘jaliklariga iqtisodiy resurslar uchun haq to‘laydilar, bu esa firmalar uchun harajat (costs) hisoblanadi (uy xo‘jaliklari uchun omillar daromadi, mehnat omili uchun ish haqi, yer omili uchun renta, kapital omili uchun foiz va tad­ birkorlik faoliyati uchun foyda, ular yig‘indisi esa milliy daromadni tashkil etadi). Olingan daromadlami uy xo‘jaliklari tovar va xizmatlami sotib olish uchun sarflaydilar (iste’mol xarajatlari). Daromadlar va hara­ jatlar aylana bo‘ylab harakatlanadi. Har bir iqtisodiy agent daromadi sarflanganda boshqa bir iqtisodiy agent daromad ko‘radi, bu esa keying- isining qiladigan harajatiga asos bo'ladi. Harajatlar ortishi daromad o‘sishiga olib keladi, daromad o‘sishi esa kelgusida harajatlaming ko‘payishiga zamin yaratib beradi. Shuning uchun ham chizma aylanma harakat modeli yoki aylanma oqim modeli nomini olgan. Moddiy oqim- lar soat strelkasiga qarshi, pullar esa soat strelkasi yo‘nalishida harakat­ lanadi. Talab soat strelkasi yo‘nalishida, taklif esa unga qarshi harakat­ lanadi. Chizmadan quyidagilami ko‘rish mumkin: 1) har bir moddiy oqim narxi pul oqimi kattaligiga teng; 2) milliy mahsulot milliy daro- madga teng; 3) umumiy talab umumiy taklifga teng; 4) umumiy daro­ mad umumiy harajatlarga teng.


11


eksport (Ex)
Sotuvdan tushgan tushum