Respublikasioliy

altemativ (muqobil) harajatlar, ya’ni iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va kelgusida iste’molni (farovonlikni) oshirish imkoniga ega boMish uchun hozirda iste’molning bir qismidan voz kechish za- rurligi. Iqtisodiy o‘sishning asosi investisiyalar hisoblanadi, bu esa kapital zahiralarini ko‘paytirishni ta’minlaydi. Investisiya muammosi-bu vaqtlararo tanlov muammosidir (hozir va kelajak o‘rtasida). Bir tomondan, investisiyalami investision tovarlar (bino, inshoot, asbob-uskunalar) ga qarata ko‘paytirish iqtisodni rivojlan- ishiga, hozirda esa ishlatiladigan tovar va xizmatlar ishlab chiqar- ishga yo‘naltiriladigan resurslami kamayishiga olib keladi. Ikkinchi tomondan, investisiyalar asosini jamg‘armalar tashkil etadi, oxirgisi esa ixtiyordagi daromadning bir qismini tashkil etadi (ID=C+S). Ix-
45
tiyordagi daromadning mavjud miqdorida investisiyalarni oshirish uchun jamg‘armani ko'paytirish kelgusida iste’molni ko‘paytiradi, hozirgi kunda esa iste’molni qisqartirishni talab etadi.
investisiyalar (kapital) dan keladigan daromadni kamayi­ shi bilan bog‘Iiq harajatlar. Kapital zahiralarining oshishi bilan qo‘shimcha birlik kapital yordamida ishlab chiqarilgan qo‘shimcha mahsulot kamayadi, ya’ni qo‘shinicha kapital kamayadi. Kapital unumdorligining pasayishi tufayli jamg‘arma va investisiyalaming nisbatan yuqoriligi boshlang‘ich davrda iqtisodiy o‘sishga olib kela­ di, lekin bu o‘sish iqtisod kapital zahiralarini to‘plashni ko‘paytirgan sari asta-sekin tusha boshlaydi. Shunday qilib, jamg‘arma normasi o‘sishi faqatgina iqtisodiy o‘sishni tezlashtirishda vaqtinchalik sa­ mara beradi. Bundan kelib chiqib uzoq muddatda jamg‘arma norma- sining nisbatan yuqori boMishi mehnat unumdorligi va daromadning yuqori bo‘lishiga olib keladi, ammo aslo bu ko‘rsatgichlaming juda tez sur’atlarda o‘sishiga emas. Bu ko‘rsatkichlaming tez sur’atlarda o‘sishini faqat texnologik jarayon yordamida amalga oshirish mum­ kin. Bundan tashqari, kapital unumdorligining pasayishini nazarda tutadigan boMsak yana bir xulosaga kelish mumkin: kambag‘al mam­ lakatda kapitalning ma’lum miqdorda ko‘payishi boy davlatda xuddi shunday ko‘payganga qaraganda iqtisodiy o‘sishni ko‘proq darajada oshiradi, ya’ni past darajada rivojlangan mamlakat tezroq iqtisodiy o‘sishga moyil boMadi. Bu hodisa yuqorida ta’kidlanganidek, “tez start effekti” (catch-up-effekt) nomini olgan. Rivojlangan mamlakat­ larda ishlab chiqarishning texnik ta’minlanganlik darajasi juda yu­ qori. Shuning oqibatida, ya’ni bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kapi­ talning oz boMsada o‘sishi mehnat unumdorligining juda oz miqdor­ da oshishiga olib keladi. Shuning uchun bir xil hajmdagi YalMni investisiyaga yo‘naltirilganda, kambag‘al mamlakatlar boy mam- lakatlarga qaraganda yuqoriroq rivojlanish sur’atlariga erishadilar. Masalan, oxirgi 30 yil ichida AQSh va Janubiy Quriya YalMni deyarli bir xil qismini investisiya qilganlar. Ammo YalM AQSh da o‘rtacha 2%ga, Janubiy Quriyada esa 6%ga oshdi.
atrof-muhitni ifloslanishi bilan bogMiq harajatlar. Iqtisodiy
o‘sishning doimiy yuqori darajadagi sur’atlarini faqatgina kashfiyot va ilmiy yangiliklarga asoslangan texnologik taraqqiyot tufayli amalga oshirish mumkin. Ammo ko‘pgina kashfiyotlar va yangiliklar (ichki yonuv dvigateli, reaktiv dvigatel, plastmassa, sintetik tolalar,
46
kimyoviy 0 ‘g‘itlami ishlab chiqarish, atom energiyasi) ni amalda qo‘llash bir tomondan iqtisodiy o‘sishni, farovonlikni oshirgan boMsa, ikkinchi tomondan atrof-muhitni ifloslanishiga, shuningdek ekologik halokat tahdidiga olib keldi (bunda paradoks shundaki, eko­ logik muammolarni hal etish faqatgina texnologik taraqqiyotni rivo- jlantirish tufayli hal etilishi mumkin).