Sovun molekulasini to′g′nagichga o′xshatish mumkin. Tayoqcha molekulaning qutubsiz qalpoqcha qutubli qismi bo′ladi. Shunday qilib, sovun difil bo′lib, bu o′z navbatida uning yuvish qobilyatining taminlaydi. Sovun eritmasining tuzilishi murakkab bo′lib, bu quyidagilar bilan tushuntiriladi: suvli eritmada sovun gidrolizlanishi natijasida bir vaqtni o′zida eritmada RCOONa,RCOOHvaNaOH lar bo′ladi. Sovun dissotsiatsiyalanadi.
RCOONa↔RCOOII+Na+
O′znavbatida yog′ kislota ham dissotsiatsiyalanadi:
RCOOH↔RCOO-+H+
Suvli eritmada sovun va yog′ kislotalari bo′ladi va yog′ kislotalarining molekulasi sovun bilan reaksiyaga kirishadi va nordon sovun hosil qiladi;
Nordon sovunlar suvda erimaydi. Ular suspenziya tashkil qiladi. to′yinmagan yog′ kislotalarining nordon sobuvlari yuqori haroratda sovun eritmasida eriydi.
Konsentrlangan sovun eritmalarida uglevodorod eritmalari bir birga
tortilishi tufayli kationlar assotsiatsiyalanadi COO- guruhlar bir biridan uzoqlashadi. Shuning uchun assotsiatsiyalar sfera shakliga kiradi. Ular ionli missella deyiladi, yaniy ularni shar shaklidagi missella ham deyiladi. Shuning dek, tuzilishi tufayli mitsella ionlari elektr zaryadiga ega bo′ladi. Konsentratsiyasi yuqori bo′lgan eritmalarda sovun molekulalari ham assotsiatsiyalashadi dastlab bir biriga tortilgan COONa guruhlari bilan qo′sh molekulalar tashkil topadi. Bu juftlar molekulalararo tortish kuchi tufayli assotsiatlar hosil qiladi va ular shakliga ko′ra plastinkasimon missela deyiladi. Sirt faollik-sovunning suvdagi eritmasi sirt faoldir, yani sirt taranglikni pasaytiradi (fazalar orasidagi tutash yuzning azod energiyasini kamaytiradi). Suvli eritmalardagi sovun molekulari ikki faza (havo-suv, suv-suyuqlik, suv-qattiq jism) ning tutash yuzalariga adsorbsialanib mono molekulalar qavat hosil qiladi. Natijada sirt taranglik kamayadi.
Uglevodorodlarning sirt tarangligi suvnikiga qaraganda anchagina past. Harorat ko′tarilishi bilan sovunli eritmaning sirt tarangligi kamayadi. Ko′piklanish xususiyati- ko′pik-uyali dispers sistema bo′lib, bunda havo pufakchalari sovun pardasi bilan o′ralgan. Ko′pik uch komponentli sistema bo′lib, havo-suvsirt faol modda (SFM) an iborat. Ko′pik sirt taranglik kamligida paydo bo′ladi. Sovunli eritmaning havo suyuqlik tutash yuzasida mustahkam parda hosil qilish ko′piklanish xususyatini belgilaydi, bu ko′pikning barqarorligini taminlaydi. Bu xususiyat sovun eritmasini ko′pik soni bilan harakterlandi.
Ko′pikning barqarorligi 5 daqiqadan keyin parchalanib ketgan ko′pik hajmining dastlabki hajmiga nisbati bilan aniqlanadi. Ko′piklanish xususiyati va ko′pik barqarorligi sovunning tabiatiga, kosentratsiyasiga, haroratga, elektrolit mavjudligiga bog′liq. To′yingan yuqori molekulali yog′kislotalari sovunlari (C16C18) mayda yacheykali, lekin barqaror ko′pikni hosil qiladi. O′rta molekulali yog′kislotalari sovuni yirik yacheykali ko′pikni hosil qiladi. Yuqori molekulali yog′ kislotalarining ko′piklanish xususyati qizdirilganda ortadi. Past molekulali yog′ kislotalari sovunni harorat ortganda ko′piklanish hususyati kamayadi. Yuqori molekulali yog′ kislotalarining kalili sovunlarini natriyli sovunlarga qaraganda ko′piklanish hususyati yuqori. Aksincha, past molekulali yog′ kislotalarining natriyli sovuni kaliyli sovunga nisbatan yaxshi ko′piklanish xususytiga ega.
Maydalash-peptizatsiyalash qobilyati – Sovunli eritmaning fazalarning tutash yuzasida parda hosil qilishi, qattiq yuzani gidrofillashga va ho′llashga sharoit yaratib beradi. Shu tabiatiga ko′ra sovunli eritma qattiq zarrachalarning g′ovakcha va yuqori orasiga yoriqlar osongina kirib borib, uni maydalaydi va mayda zarrachali suspenziya hosil qiladi. Qattiq zarrachalar sovunli eritmaning yupqa qatlamlarini panalovchi bosimi tasirida parchalanadi. Qattiq jisimning yuzasida yupqa parda hosil bo′lishi eritmadagi maydalangan zarrachalarning barqarorligini oshirib, muallaq ushlab turishga imkon yaratadi. Peptizatsiyalash va stabilizatsiyalash – sovunning tabiatiga, haroratga, qattiq jisimning maydalanish darajasiga bog′liq bo′ladi. Sovunning suvli eritmasi sintetik sirt faol moddalardan farq qilib yuqori stabillash, kirni qaytadan mato yuzasiga o′tirishiga qarshilik qilish qobilyatiga ega. Sovunning yuvish qobilyati – Moddalarning yuvish qobilyatini bilish uchun avvalo, ho′llanish nimaligini aniqlashimiz kerak. Yaxshi ho′llanishga suyuqlik qattiq jismning ustida tekis yoyiladi va uning yoriqligiga singadi. Yomon ho′llanish simob donachalarini oyna ustidagi harakati shaklida ko′rinadi. Simob oyna yuzasida hech qanday iz qoldirmaydi. Shuningdek, oleofil (moyga moyil) yuzani suv yaxshilab ho′llamaydi. Bu sirt taranglik bilan tushuntiriladi. Ho′llanishni yaxshilash uchun sirt taranglikni kamaytirish kerak. Malumki, suvga, ayniqsa simobga qaraganda, spirt va kerosin yuzani yaxshi ho′llaydi. Savol tug′iladi: sirt tarangligi yuqori demak ho′llash qobilyasti past bo′lgan suvda yuvish qobilyatini qanday oshirish mumkin? Mumkin: harorat 20 dan 80˚C ga ortganda sirt taranglik 73 dan 62 erg/sm2 gacha kamayadi. Bu hech qancha emas. Agar olein kislotasining natriyli sovunidan 0,1% qo′shilsa suvning sirt tarangligi 26,5 erg/sm2
gacha pasayadi. Shuning uchun sovunli eritma oleofil yuzada yaxshi yoyiladi va matoga yaxshi singadi. Suvning sirt tarangligini kamaytiradigan moddalar sirt faol moddalar deb aytiladi yokki ikki jisimning fazalararo tutashgan yuzasi to′planish xususyatiga ega bo′lgan vositachilar sirt faol moddalar deyiladi. Sovunning suvdagi eritmasi ham sirt faol moddalardir. Mato yuzasidan kir (qurum, moy) ni ketkazishni quydagicha tushuntirish mumkin. Sovunning suvda eritilgan eritmasida karboksil guruh (qalpoqcha) qoladi, uglevodorod guruhi (tayoqcha) esa eritma yuzasiga siqqib chiqariladi. Agar sovun eritmasiga yog′tomchisi yoki boshqa qutubsiz modda tushib qolsa, unda molekulaning tayoqchasi yog′ga sanchilib kiradi. Shunday qilib sovun suvada erimaydigan yog′ moddalari bilan bog′laydi, yaniy yog′ tomchisi atrofida, suv va yog′ni o′zaro tutashtirib yuzalarida monomolekular qavat hosil qiladi. Eritmada sovun molekulalar ko′p bo′lganligi uchun, ular yog′ tomchisi atrofida elastic parda hosil qiladi. Mato yuzasida yuvib tashlanadigan qattiq moddalar (kukun) bilan ham shunday hodisa hosil bo′ladi. Sovunning eritmasi yuqori ho′llash qobiliyatiga ega, shuning uchun sovun eritmasiga solingan mato yuzasiga yaxshi yoyiladi. Bunda sovunning molekulalari o′zlarining tayoqcha qismi bilan materialga joylashadi. Shuningdek sovun kir sirtga yopishadi. Sovun molekulasining qutubli qismi suvli eritmada quyidagicha dissoatsiatsiyalanadi.
