Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim

MA‟RUZA

Mavzu: O„quvchilarning og„zaki va yozma hisoblash malakalarini shakllantirish.

Qo„shish va ko„paytirish jadvallari va ularga mos ayirish va bo„lish hollarini o„rgatish.

1. 
   1 ga kupaytirish va bulish.
   

Masalan: 1*6, 1*8 sonlarning kupaytmasini kushish bilan topish urgatiladi.
1*6=1+1+1+1+1+1=6.
Bunda bolalar bir soni ikkinchi kupaytuvchida kancha bir bulsa, shuncha marta kushiluvchi kilib olinishi va kupaytmada xar doim II kupaytuvchiga teng son bulishini kuradilar va birni xar kanday songa kupaytirishda kupaytmada shu son xosil buladi va koidalarni xarflar yordamida 1*a=a deb yozadilar. 1 ga kupaytirish qoidasini maxsus xol sifatida kiritib bu xolni kupaytirishning urin almashtirish xossasi orkali tushuntiriladi. Shu
sababli 6*1=1*6=6. Kupaytirish bilan bulish orasidagi boglanish asosida sonni 1 ga bulish koidasi kiritiladi, ya‘ni 6:1=6 chunki 1*6=6, 8:1=8 chunki 1*8=8 va umuman a:1=a chunki 1*a=a.

2. 
   Shu bilan birga nolni kupaytirish va nolni bulish xali xam kursatiladi.
   

Masalan: 0*5=0+0+0+0+0=0Bundan nolni xar kanday songa kupaytirilganda nol chikadi deb koidani xarflar yordamida yozish, ya‘ni 0*b=0 xam urgatiladi, sungra nolni nolga teng bulmagan xar kanday songa bulish xoli kupaytirish amalining komponentlari bilan natijasi orasidagi boglanishni bilganlik asosida urgatiladi.
Masalan:
0:5 da ukuvchilar bunday muloxaza yuritiladi. 0 ni 5 ga bulish uchun shunday sonni topish kerakki, uni 5 ga kupaytirganda 0 chiksin. Bu son noldan iborat chunki 0*5=0 demak 0:5=0. Demak, nolni nolga teng bulmagan xar kanday songa bulishdan nol chikadi degan xulosaga kelinadi va 0:a=0 deb yoziladi. Berilgan sonni nolga bulish mumkin emas, chunki bulinmada xar kanday son olinganda xam uni nolga kupaytirilsa son emas, nol chikadi. 3:0,…a:0.
V) 10 ni bir xonali songa kupaytirishni bunday tushuntiriladi.
10 ni 5 ga kupaytirish uchun 1 unlikni 5 ga kupaytirish kerak, u 5 unlik yo 50 chikadi. Nol bilan tugaydigan 2 xonali sonni 10 ga bulishda kupaytirish amali komponentlari bilan natijasi orasidagi boglanishdan foydalaniladi. 50:100 ni topish uchun shunday sonni topish kerakki uni 10 ga kupaytirganda 50 xosil bulsin. Bu 5, demak, 50:10=5.
3) 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 sonlarini bir xonali sonlarga kupaytirish va bunga mos bulish jadvalini tuzishga urgatish.
Bunda jadvalning xar bir xolini urganish ishi uzgarmas birinchi kupaytuvchi buyicha jadval tuzishdan boshlanadi. Natijani topish uchun xar xil usullardan foydalaniladi.

1. 
   Bir xil kushiluvchilarni kushish orkali. Masalan: 3*4=3+3+3+3.
   
2. 
   2) Jadvaldan bundan oldingi misol natijasiga tegishli sonni kushiladi, ya‘ni 3-4 dan foydalanib 3*5 ni topish uchun oldingi natijaga 3 ni kushiladi. 3*5=3*4+3=15.
   
3. 
   3) Kupaytirish jadvalini tuzishning uchinchi usuli kupaytirishning kushimcha nisbatan taksimot xosasidan foydalanishga asoslangan. 8*7=8*5+8*2. bu usul 6, 7, 8, 9 sonlarga kupaytirishni karalayotganda kulay buladi.
   
4. 
   Kupaytirishning urin almashtirish xossasidan foydalanishga asoslangan. 5*7=7*5.
   
5. 
   Masalan: 2 ga kupaytirish jadvalini tuzaylik. 2*2=2+2=4
   

2*3=2+2+2=6
2*4=2+2+2+2=8
2*5=2+2+2+2+2=10
2*6=2+2+2+2+2+2=12
2*7=2*5+2*2=10+4=14
2*8=2*5+2*3=10+6=16
2*9=2*6+2*3=12+6=18
2*10=2*9+2=18+2=20
Shunga mos keluvchi bulish jadvali xam bir vaktda urgatiladi.

2*2=4	3*2=6	6:2=3	6:3=2
2*3=6	4*2=8	8:2=4	8:4=2
2*4=8	5*2=10	10:2=3	10:5=2
2*5=10	6*2=12	12:2=6	12:6=2

2*6=12	7*2=14	14:2=7	14:7=2
2*7=14	8*2=16	16:2=8	16:8=2
2*8=16	9*2=18	18:2=9	18:9=2
2*9=18	10*2=20	20:2=10	20:10=2
2*10=20

6. 
   Shunga asoslanib xar bir kupaytirish jadvalini va bulishning shunga mos xollari karab chikiladi va xotirada saklash zarur bulgan kupaytirish jadvalini umumiy kurinishni beradi.
   

2*2
3*2 3*3 4*2 4*3 4*4
5*2 5*3 5*4 5*5
6*2 6*3 6*4 6*5 6*6
7*2 7*3 7*4 7*5 7*6 7*7
8*2 8*3 8*4 8*5 8*6 8*7 8*8
9*2 9*3 9*4 9*5 9*6 9*7 9*8 9*9