Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

2-misol. Kesmani teng ikkiga bo‘lish usulidan foydalanib, x³+3x²–3=0 tenglamaning [–3;–2] kesmadagi ildizini ε = 0,1 aniqlik bilan hisoblang.
Yechish. Yuqorida keltirilgan algoritga asoslanib, tenglamani yechish jarayonini quyidagi hisob jadvali ko‘rinishida yozamiz:

n	^an	^bn	^f^(^an^)	^f^(^bn^)	^xn	^f^(^xn^)	^(^bn^–an^)/2
0	–3	–2	–3	1	–2,5	0,125	0,5
1	–3	–2,5	–3	0,125	–2,75	–1,11	0,25
2	–2,75	–2,5	–1,11	0,125	–2,625	–0,42	0,125
3	–2,625	–2,5	–0,42	0,125	–2,5625	–0,129	0,0625

Jadvalga ko‘ra ildiz ^x = –2,56250,0625 yoki buni yaxlitlasak, u holda ^x = –2,60,1.

Mashqlar

Quyida berilgan f(x)=0 ko‘rinishdagi tenglamalarni kesmani teng ikkiga bo‘lish
usuli bilan yeching (bunda a, b, c, d,  parametrlarni o‘zingiz har xil tanlash orqali turli variantlar hosil qilishing‘iz mumkin):
1. ^{a /b  x2  cx  0} , a = 1.05; b = 0.1; c = 2.03;  = 10^-3.
70

_2. a  x²

• 
  bx²
  

^{ 0}, a =1.23; b = –3.14;  = 410^-5.

3. ^{bx  a3 cx  d  0} , a = 0.1; b = 2.23; c = 2; d = –1.03;  = 210^-4.
4. ^{(x  a)5  bx  0} , a =0.29; b = 2;  = 310^-4.

5. 
   (x  a)²  e^bx
   

^{ 0} , a = –0.4; b = 0.53;  = 10^-4.

5. 
   a /
   

^{ cosbx  0} , a =2.07; b =1.19; c =1.13;  =210^-5.

Izoh: Dastlab f(x) funksiyaning grafigini matematik paketlardan birida (Maple, Matlab, Mathcad, Mathematica) yoki MS Excel dasturida chizing, haqiqiy ildizlar yotgan oraliqlarni aniqlab oling, hisoblashlarni qo‘lda va dastur yordamida bajaring.

Vatarlar usuli (proporsional bo‘laklar usuli).

Usulning mazmuni. Quyidagi shartlarning bajarilishini talab qilamiz:

• 
  f(x) funksiya o‘zining f (x) va f (x) hosilalari bilan [a,b] kesmada uzluksiz;
  
• 
  funksiyaning f(a) va f(b) qiymatlari kesmaning oxirgi nuqtalarida har xil ishorali, ya’ni f(a) · f(b) < 0;
  
• 
  har ikkala f (x) va f (x) hosilalar [a,b] kesmaning barcha nuqtalarida o‘z ishor- asini saqlab qoladi (berilgan [a,b] kesma f(x) funksiya hosilasining o‘z ishorasini saqlashi bu shu funksiya monotonligining yetarli sharti).
  

Bulardan foydalanib, 2.16,a-rasmga asosan, dastlab A(a,f(a)) nuqta qo‘zg‘almas, x₀=b – nolinchi yaqinlashish, A(a,f(a)) va B(b,f(b)) nuqtalarni tutashtiruvchi AB vatarning absissa o‘qi bilan kesishish nuqtasini x₁ – birinchi yaqilashish deb qabul qilamiz. Keyingi yaqinlashishlarni hisoblash uchun f(x₁) qiymatni hisoblaymiz va uni f(a) va f(b) qiymatlar bilan taqqoslaymiz. Hosil bo‘lgan [a, x₁] va [x₁, b] intervallardan chetlarida f(x) funksiya har xil ishorali bo‘lganini tanlaymiz, chunki aynan ana shu intervalda izlanayotgan ^x ildiz yotadi. Yuqorida aytilgan uslubni ana shu intervalga qo‘llab, keyingi yaqinlashishni (x₂ nuqtani) topamiz. Keyingi yaqinlashishlarda funksiyaning birinchi va ikkinchi hosilalari intervallarda o‘z ishorasini saqlaydi, deb o‘suvchi ketma-ketlikni tashkil etuvchi va yuqoridan ^x qiymat bilan chegaralangan barcha x₁, x₂, ... yaqinlashishlarni topamiz. Natijada


^{lim x}_n ^{ x} . Ketma-ket yaqinlashishning formulasini chiqarish uchun x_n dan x_n+1 ga
n
o‘tishni qaraylik. Bu holda B_n va B nuqtalardan o‘tuvchi B_nB vatar tenglamasini tuzamiz:

y  f (x_n )
_ x  x_{n .}

f (a)  f (x_n )
a  x_n

Agar bu tenglamada y(x_n+1) = 0 desak, u holda undan x_n+1 had topilad.
Bularga asosan umumlashgan quyidagi to‘rtta holat bo‘ladi:
71

a)

b)

2.16-rasm. Proporsional bo‘laklar usuli (vatarlar usuli)ning har xil hollari uchun sxemalar.

1. 
   Agar [a,b] kesmada A(a,f(a)) nuqta qo‘zg‘almas va f(x) funksiya botiq va
   

kamayuvchi ( ^{f (x)  0, f  (x)  0} ) bo‘lsa (1.17,a-rasm), u holda ushbu ketma-ketlik

x =b , ^x
 x 
f (x_n )
(x  a)

(n=0,1,2,…) (5.2)

0 ^n1
n f (x ) 
f (a) ⁿ

n
chegaralangan va monoton kamayuvchi: a< ^x <…<x_n+1<x_n<…x₁<x₀=b.

2. 
   Agar [a,b] kesmada B(b,f(b)) nuqta qo‘zg‘almas va f(x) funksiya botiq va
   

o‘suvchi ( ^{f (x)  0, f  (x)  0} ) bo‘lsa (1.17,b-rasm), u holda ushbu ketma-ketlik

x =a ,
x  x 
f (x_n )
(b  x )

(n=0,1,2,…)

0 ^{n 1
n} f (b) 
f (x_n )

chegaralangan va monoton o‘suvchi: a= x₀< x₁<…<x_n<x_n+1<…< ^x <b.

3. 
   Agar [a,b] kesmada A(a,f(a)) nuqta qo‘zg‘almas va f(x) funksiya qovariq va
   

o‘suvchi ( ^{f (x)  0, f  (x)  0} ) bo‘lsa (1.17,a-rasm), u holda ushbu ketma-ketlik

x₀=b ,
^xn1
 x_n 


f (x
f (x_n )
_n )  f (a)
(x_n

• 
  a)
  

(n=0,1,2,…)

chegaralangan va monoton kamayuvchi: a< ^x <…<x_n+1<x_n<…x₁<x₀=b.

4. 
   Agar [a,b] kesmada B(b,f(b)) nuqta qo‘zg‘almas va f(x) funksiya qovariq va
   

kamayuvchi ( ^{f (x)  0, f  (x)  0} ) bo‘lsa (1.17,b-rasm), u holda ushbu ketma-ketlik

x =a ,
x  x 
f (x_n )
(b  x )



(n=0,1,2,…)

0 n 1
ⁿ f (b) 
f (x_n )

chegaralangan va monoton o‘suvchi: a= x₀< x₁<…<x_n<x_n+1<…< ^x <b.
Endi bu to‘rtta holatni umumlashtiramiz:

1. 
   agar kesmaning qaysi bir chetida f(x) funksiya va uning f(x) ikkinchi hosilasi bir xil ishoraga ega bo‘lsa, o‘sha chetki nuqta qo‘zg‘almas deb olinadi;
   

72

2. 
   agar ^x ildizning qaysi tarafida f(x) funksiya o‘zining f(x) ikkinchi hosilasiga qarama qarshi ishoraga ega bo‘lsa, x_n ketma-ket yaqinlashishlar o‘sha tomondan ^x ildizga yaqinlashadi.
   

a)


b)
2.17-rasm. Vatarlar usulining geometrik interpretatsiyasi:
a) ^{f (x)  f  (x)  0} ; b) ^{f (x)  f  (x)  0} .


Iteratsion jarayonning tugallanishi ikkita qo‘shni x_n va x_n-1 iteratsiyalarning hisob hatijalari bo‘yicha hisobni tugallash kriteriyasini beradi, ya’ni bu iteratsion jarayon ushbu x_n+1–x_n< shart bajarilgunga qadar davom ettiriladi va x_n+1= ^x yoki x_n = ^x yechim deb olinadi, bu yerda  – berilgan limitik (chegaraviy) absolyut xato.
Usulning qulayliklari: usulning yaqinlashishi kafolatlangan; oraliqni teng ikkiga bo‘lish usuliga qaraganda kamida ikki yoki uch marta tezroq yaqinlashishni beradi.
Usulning kamchiliklari: agar a dan b gacha bo‘lgan kesmada umuman ildiz mavjud bo‘lmasa yoki unda bir nechta ildizlar mavjud bo‘lsa, u yechimni izlash vaqti cheksizga yaqinlashishi mumkin; agar f(x) funksiya grafigi [a,b] kesmada yetarlicha yotiq bo‘lsa, u holda f(a) – f(b) farq katta bo‘ladi va hisoblashlarda xatolik ko‘payadi, bunday holda keyingi hisoblashlarda dixotomiya usuliga o‘tgan ma’qul.

73

Usulning hisob algoritmi: [a,b] kesmani va  aniqlikni berish. Agar f(a) va f(b) bir xil ishorali yoki f ' (a) va f ' (b) har xil ishorali bo‘lsa, tenglama il- dizni topish mumkin emasligini bildirish. Boshlang‘ich yaqinlashishni va navbatdagi yaqinlashishning iteratsion hisob formula- sini yuqoridagi to‘rtta holatdan biri bo‘yicha tanlash. Hisoblashlarni tanlangan iteratsion hisob formulasida bajarish. Aniqlikni baholash: ^xn1 ^^xn ^^. Agar bu shart bajarilsa, ildiz deb ^x=xn+1 ni qabul qilish va tamomlash, aks holda 4-qadamga o‘tish. Usulning blok-sxemasi 2.18-rasmda tasvirlangan. Dasturda cheksiz takrorlanishlar kuzatilmasligi uchun funksiya grafigining qovariq yoki botiqligini (2.17-rasm) va iteratsiyalar sonini nazorat qilish maqsadga muvofiq. Shunday qilib, vatarlar usulidan foydalanishda ushbu qoidaga amal qilish maqsadga muvofiq: kesmaning qaysi chetida funksiyaning ishorasi uning ikkinchi tartibli

2.18.-rasm. Vatarlar usulining blok- sxemasi.

hosilasi ishorasi bilan bir xil bo‘lsa, o‘sha chet qo‘zg‘almas qilib olinadi.

1. 
   misol. Bu qoidani
   

(x  1) ln(x)  1  0
tenglamaning [2;3] kesmadagi yakka-

langan ildizini topishga qo‘llang.