|
Nerv sistemasi. Tanasining oldingi tomonida yirik halqum usti va halqum osti nerv tugunlari joylashgan. Bu tugunlar halqumni aylanib o'tadigan halqa tomiri bilan tutashgan. Halqum osti nerv tugunidan qorin bo'ylab ikkita yirik nerv tomirlari ketadi. Bu tomirlarning har bir tana bo'g'imida bittadan nerv tugunlari joylashgan. Shunday qilib, nerv sistemasining ko'rinishi zanjirga o'xshash bo'ladi. Shu sababli halqali chuvalchanglarning nerv sistemasi qorin nerv zanjiri tipida tuzilgan deyiladi. Yomg'ir chuvalchanglarida maxsus sezgi organlari bo'lmaydi.
4 - № 53
49
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ular terisidagi sezgir nerv hujayralari yordamida mexanik ta'simi va yorug'likni sezadi. Yomg'ir chuvalchangi tashqi ta'sirga javoban birmuncha murakkab reflekslar hosil qiladi.
Ko'payishi. Yomg'ir chuvalchangi germafrodit bo'lsa —da, urug'lanish ikki chuvalchang o'rtasida sodir bo'ladi. Chuvalchang belbog'cha bezlari ajratib chiqaradigan suyuqlikdan hosil bo'lgan pilla ichiga tuxum qo'yadi. Har bir pillada 2 — 3 tadan 20 tagacha tuxum bo'ladi.
Test topshiriqlariga javob bering
Halqali chuvalchanglar qanday tuzilgan?
a — tanasi bir nechta halqalardan iborat, b — halqalari ko'p sonli,
d — har bir halqasida tuklar yoki yassi oyoqlar bor, e — tuproqda, ayrim vakillari hayvon ichaklarida parazitlik qiladi, f — ayirish organlari har bir bo'g'imda bir juftdan.
A — a,b,e; B — a,d,f; D — b,d,f; E — b,e,f; F — a,d,e.
Halqali chuvalchanglar tipi qanday sinflarga bo'linadi?
a — ko'p tuklilar b — kam tuklilar, d — yomg'ir chuvalchanglari, e —tuksizlar, f—zuluklar.
A — a,b,e; B — a,b,f; D — b,d,e; E — a,d,f; F — b,e,f.
Ko'p tuklilar qanday tuzilgan?
a—boshi tanasidan ajralib turadi, b —har bir tana bo'g'imida
4 —juftdan qilchalar bor, e —boshi tanasidan ajralmagan, f—suvda yashaydi, g —tuproqda yashaydi.
A — d,e,g; B — b,d,f; D — a,d,e; E — b,e,f; F — a,b,f.
Kam tukli halqali chuvalchanglarning qaysi organlari rivojlanmagan?
A — oshqozon, ayirish; B — yurak, ayirish, nerv; D — nerv, qon aylanish, E — nafas olish, yurak; F — harakatlanish, yurak.
Kam tuklilar qanday tuzilgan? (3 —topshiriqqa qarang).
Ko'p tuklilarga mansub chuvalchanglami ko'rsating.
A — rishta, nereis; B — nereis, qilchuvalchang; D — nereis, qum chuvalchangi; E — nereis, qizil chuvalchang; F — zuluk, nereis.
50
www.ziyouz.com kutubxonasi
Halqali chuvalchanglaming organlar sistemasi va ularga xos belgilar juftlab ko'rsatilgan javoblarni aniqlang.
1 — qon aylanish, 2 — ayirish, 3 —jinsiy, 4 —nerv, 5 —hazm qilish;
a — germafrodit, b — qorin zanjiri tipida, d—jig'ildon va oshqozon bo'ladi, e — har bir tana bo'g'imida bir juftdan joylashgan, f —tutash bitta doiradan iborat.
A — le, 2a, 3b, 4d, 5f;
B — If, 2e, 3a, 4b, 5d;
D - If, 2a, 3b, 4d, 5e;
E — If, 2a, 3d, 4e, 5b;
F - Id, 2a, 3f, 4e, 5b.
Qaysi javob yomg'ir chuvalchangi qon aylanish sistemasi tuzilishiga mos kelmaydi?
A — yuragi bo'lmaydi; B — orqa va qorin qon tomirlari bo'ladi;
D — halqa qon tomirlari yurak vazifasini bajaradi; E — qon orqa qon tomiridan oldinga, oldingi qon tomiridan orqaga oqadi; F — qon halqa qon tomirlari orqali qorin tomiriga oqadi.
Kamtuklilarga mansub turlami ko'rsating.
A — yomg'ir chuvalchangi; B — qum chuvalchangi; D — soxta ot; E — qildor, F — tubifeka.
51
www.ziyouz.com kutubxonasi
MOLLUSKALAR (MOLLUSCA) TIPI
Molluskalar tanasi bosh, tana, oyoq qismlardan iborat bo'lib, bo'g'imlarga bo'linmagan. Tanasi ko'pincha teri burmasi ajratib chiqargan ohakli chig'anoq ichiga joylashgan. Chig'anoqlarining shakli bir butun, ikki pallali yoki bir nechta plastinkadan tuzilgan bo'ladi. Erkin suzib yuruvchi va ayrim quruqlikda yashovchi molluskalarning chig'anog'i bo'lmaydj. Chig'anoqlar ustki muguz, o'rta ohak, ichki yaltiroq sadaf qavatidan iborat. Ba'zi bir ikki pallali molluskalarning mantiya epiteliysi ajratgan sadaf qavatida dur (marvarid) hosil bo'ladi. Mantiya, ya'ni teri burmasi tanasini tashqi tomondan o'rab turadi. Mantiya bilan tanasi oralig'ida mantiya bo'shlig'i hosilbo'ladi. Mantiya bo'shlig'ida jabralar, sezgi organlari joylashgan; bo'shliqqa buyrak, orqa ichak va jinsiy organlaming chiqaruv teshiklari ochiladi.
Molluskalar dengizlarda, chuchuk suv havzalari va quruqlikda yashaydigan 130000 dan ortiq tumi o'z ichiga oladi. Bu tip 7 ta sinfga bo'linadi. Ikki pallalilar, qorinoyoqlilar va boshoyoqlilar sinflarining vakillari keng tarqalgan.
Ikki pallalilar (Bivalvia) sinfi
Ikki pallali molluskalar dengiz va chuchuk suvlarda yashaydi. Bu sinfga mansub bo'lgan molluskalarning chig'anog'i ikkita palladan iborat; jabralari har xil shaklda bo'ladi. Boshi bo'lmaydi. Sezgi organlari yaxshi rivojlanmagan. Ikki pallalilar suvni filtrlab oziqlanadi. Bu sinfga 20000 ga yaqin tur kiradi. Bu sinf vakillari bilan chuchuk suvda yashovchi baqachanoq (tishsiz) misolida tanishamiz (14 —rasm).
Baqachanoq (Anadonta) loyli yoki qumli yerda va daryolar tubida tanasining oldingi uchi bilan ko'milib olib yashaydi. Suv tubida juda sekin harakatlanadi va o'zidan so'ng egatsimon iz qoldiradi. Tuxumsimon chig’anog'ining uzunligi 20 sm ga yetadi. Chig'anog'ining oldingi uchi to'mtoq, orqa uchi bir oz cho'ziq bo'ladi. Chig'anog'i ikkita bo'lib, yelka tomonidan qattiq va cho'ziluvchan pishiq paylar yordamida bir—biriga birikkan. Muskullari bo’shashgan vaqtda yelka tomonidagi paylaming
52
www.ziyouz.com kutubxonasi
cho'zilishi natijasida pallalari ochiladi. Baqachanoq ciug’anog’ining pallalari o’zaro qulf hosil qilib qo'shilmaganligi bilan boshqa ikki pallalilardan farq qiladi. Qulf bir—bin orasiga kiradigan ko’plab tishchalardan iborat. Baqachanoqda bunday qulfli tishlar yo'q. Shuning uchun ham u tishsiz deb ataladi. Baqachanoqning pallalari yupqa bo'lib, 3 qavatdan iborat. Sirti yashil — qoramtir mugu^simon modda bilan qoplangan, unda yarim doira shaklidagi qora chiziqlar bor. Bu chiziqlar baqachanoqning yoshini ifbdalaydi. Bu qatlam ostida ohak, keyin esa ichki tomonida oqish kamalak ranglarda tovlanuvchi sadaf qavat joylashgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
