Республикаси олий ва

Таққосланаётган лойиҳаларининг турли вариантларда кутилаётган даромадларнинг эҳтимолликларини тақсимланиши

Юзага келиши	1 – лойиҳа		2 – лойиҳа
мумкин бўлган ҳолатлар	Даромад, п.б.	Эҳтимоллик	Даромад, п.б.	Эҳтимоллик
Оптимистик	600	0,15	800	0,20
Энг кўп бўлиши мумкин бўлган	500	0,60	600	0,50
Пессимистик	200	0,25	100	0,30

Ўртача квадратик четланишнинг ҳисоб-китоби қуйидаги жадвалда берилган.

Ўртача квадратик четланишнинг ҳисоб-китоби

Ҳолатлар тавсифи		Эҳтимо л-лик	Ўртача даромад, п.б.	кутилган		Вариация кўрсаткичи, п.б.									Ўрт. квад . чет.
			Даромад(хi)		хi * рi	хi		-	Х	(хi - Х)2	(хi	-	Х)2*рi
1 – лойиҳа
Оптимистик		0,15	600		90	160				25600	3840
Энг кўп бўлиши мумкин бўлган		0,60	500		300	60				3600	2160
Пессимистик		0,25	200		50	-240				57600	14400
Умумий 143					Х =440						20400
2 – лойиҳа
Оптимистик		0,20	800		160	310				96100	19220
Энг кўп бўлиши мумкин бўлган		0,50	600		300	110				12100	6050
Пессимистик		0,30	100		30	-390				152100	45630
Умумий 266					Х =490									70900

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, 2 та лойиҳа бўйича ўртача квадратик четланиш ҳисобланганда, σ2 266 > σ1 143, бўлганлиги сабабли 2- лойиҳада риск даражаси юқори ҳисобланади.

2. 
   Вариация коэффициентини ҳисоблаш усули. Ўртача квадратик четланиш фақатгина абсолют қийматни келтириб чиқаради. Бу эса, турлича кутилган қийматга эга бўлган инвестиция лойиҳаларини таққослашни қийинлаштиради.
   

Вариация коэффициентида лойиҳа кўрсаткичларининг ўртача кутилган қийматлари турлича бўлганда ҳам, уларнинг рисклилик даражасини таққослаш мумкин. Вариация коэффициенти – рискнинг нисбий кўрсаткичи бўлиб, кутилган қийматга нисбатан риск даражасини ифодалайди:

ν = σ / Х

4. 
   масала. 3-масала маълумотларига асосланиб, 1- ва 2- лойиҳалар учун вариация коэффициентини ҳисобланг.
   

ν = σ / Х

ν1 = 143/440 = 0,32;
ν2 = 266/490 = 0,54.
Шундай қилиб, 2- лойиҳа бўйича кутилган қиймат 1-лойиҳага қараганда юқори бўлишига қарамасдан, яъни:
(490-440)/440*100% = 11,4%
11,4% га кўп бўлишига қарамасдан, вариация коэффициенти бўйича ҳисобланган рисклилик даражаси 2-лойиҳада 68,7 % га юқори экан, яъни:
(0,54-0,32)/0,32*100% = 68,7%.

3. 
   Лойиҳа параметрларини мослаштириш усули. Бу усулнинг мазмуни инвестиция лойиҳаларининг параметрларини қийматларини кутилган қийматга алмаштириш ҳисобланади. Мослаштириш (корректировка қилиш) вариантлари қуйидагилардан иборат:
   

• 
  қурилиш муддатлари ҳамда алоҳида қурилиш-монтаж ишларининг муддатлари мумкин бўлган ушланиб қолишларнинг ўртача қийматига оширилади;
  
• 
  лойиҳалаштиришда хатолар, қурилиш жараёнида лойиҳа қарорларининг ўзгариши, кўзда тутилмаган ҳаражатларнинг пайдо бўлиши
  

оқибатида инвестиция ҳаражатларини бўлиши мумкин бўлган ўртача қийматига оширилади;

• 
  тўловларнинг кечикиши, шартнома бўйича мажбуриятларнинг бажарилмаслиги (материал етказиб беришда узилишлар, бажарилган ишлар, хизматларнинг ўз муддатида амалга ошмаслиги ва ҳ.к.), асбоб-ускуналарнинг режадан ташқари ишдан чиқиши, технологияда бузилишлар, умумий инфляция темпининг ўзгариб кетиши, кредит учун фоизлар тўлашни қайта кўриб чиқиш, шартнома шартларини бажармаганлик учун тўланган ва ундирилган жарималар ва санкцияларни қайта ҳисоб-китоб қилиш;
  
• 
  рисклардан ҳимояланиш мақсадида суғурталанмаган бўлса, бу рисклардан кўриладиган зарарларни ҳаражатлар таркибига киритиб қўйиш.
  

4. 
   Ноаниқликнинг шаклий баёни.
   

Ноаниқликнинг шаклий баёни усули бошқа усулларга қараганда аниқроқ натижа бериши билан бирга, техник ҳисоб-китоблар нуқтаи-назаридан қийинроқ усул ҳисобланади. Бу усулнинг кетма-кетлиги қуйидагилардан иборат:

• 
  инвестиция лойиҳасининг барча мумкин бўлган шарт-шароитларини тасвирлаш (сценарийлар шаклида ёки лойиҳа кўрсакичларини чеклашлар орқали модель шаклидаги кўринишда);
  
• 
  ҳар бир вариант бўйича ҳаражатларни, даромадларни ҳамда самарадорлик кўрсаткичларини ҳисоблаш;
  
• 
  лойиҳани амалга оширишнинг алоҳида вариантлари (шарт- шароитлари) бўйича эҳтимолликни аниқлаш ҳамда бу вариантларга мос ҳолда самарадорлик кўрсаткичларини аниқлаш;
  
• 
  лойиҳанинг умумий самарадорлик кўрсаткичини аниқлаш, яъни
  

лойиҳанинг кутилган интеграл самарасини топиш:

Э кут. =Σ Эi*Pi

Умумий ҳолатда:

Э кут. = λ*Эmax +(1-λ)*Эmin

Бу ерда: Эmax, Эmin - энг катта ва энг кичик кутилган интеграл самара; λ – самарани ноаниқлигини ҳисобга олиш учун қўлланиладиган норматив (максимал ёки минимал самаранинг эҳтимоллиги). λ – бу махсус норматив ( 0< λ <1). Ҳозирги кунда дунё банклари махсус норматив 0,3га тенг қилиб олишмокда.
Бу усулнинг камчиликлари қуйидагилардан иборат:

• 
  барча бошқа кўрсаткичларнинг ўртачасини ҳисоблаш каби, кутилган интеграл самарани ҳисоблашда ҳам (Экут., NPV кут. ) инвестиция лойиҳаси тўғрисидаги мазмун жиҳатидан керакли бўлган маълумотларнинг бир қисми йўқотилади;
  
• 
  кутилган интеграл самара Экут. =Σ Эi*Pi формула билан ҳисобланганда, чиққан натижа ҳақиқатда ҳеч қандай ҳолатларда намоён бўлмайди, бу эса интеграл самарани иқтисодий мазмунини тушунтиришни қийинлаштиради.
  

Ривожланиш сценарийларининг таҳлили – бу ноаниқликнинг шаклий баёни усулининг энг кам меҳнат талаб қиладиган усули ҳисобланади. Бу усулдан инвестиция лойиҳаларининг риск даражасини таққослашда ҳам қўллаш мумкин.
Бу усулни қўллаш кетма-кетлиги қуйидагича:

1. 
   Инвестиция лойиҳасини амалга оширишнинг мумкин бўлган сценарийларини ишлаб чиқиш;
   
2. 
   Ҳар бир сценарий бўйича соф дисконтланган даромадни ҳисоблаш;
   
3. 
   Ҳар бир сценарийни амалга ошириш эҳтимоллигини аниқлаш;
   
4. 
   Кутилган соф дисконтланган даромадни Э кут. =Σ Эi*Pi формула билан ҳисоблаш.
   

Усулнинг афзалликлари қуйидагилардан иборат:
Ҳар бир сценарийни ҳисобга олган ҳолда лойиҳа натижаларига бир қанча параметрларнинг (омилларнинг) бир вақтдаги таъсирини баҳолашга имконият беради.
Кутилган интеграл самарани ҳисоблаш бўйича қуйидаги масалаларни кўриб чиқамиз.

5. 
   масала. Қуйидаги жадвал маълумотлари асосида лойиҳанинг кутилган интеграл самарасини ҳисобланг, кутилиши мумкин бўлган зарарларни топинг.