Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Опцион ва фьючерс биржаларини ташкил қилиш

Турли муддатли биржа майдончаларида савдони ташкил қилишда жиддий тафовутлар мавжуд эканлигига қарамай, ҳосилавий молиявий воситалар билан биржа савдосини ташкил қилишнинг негизида ётадиган умумий тамойиллар мавжуд²³.

1. 
   Молиявий кафолатлар тизими ташкилотчиси сифатида клиринг палатасининг роли марказий эканлиги.
   

Клиринг палатаси муддатли биржанинг (ёки ихтисослашмаган биржанинг муддатли бўлими) марказий бўғини сифатида келажакдаги мажбуриятларни қоплаш учун ресурслар базасини таъминлаш ва зиён тўпланишининг олдини олиш функцияларини бажаради. Муддатли савдо


²³ Robert A. Schwartz, John Aidan, Lauren Wheatley (Eds.)/The Economic Function of a Stock Exchange Zicklin School of Business Financial Markets Series. 2015
қатнашчиларида зиён тўпланиб қолишига йўл қўймаслик мақсадида клиринг палаталари базавий активнинг бозор нархи ўзгариши натижасида барча позициялар қийматини қайта ҳисоблаш йўли билан барча позицияларни бозорга келтиради (mark-to-market). Шу қайта ҳисоблаш асосида савдо сессияси якунлари бўйича вариация маржасини ўтказиш йўли билан муддатли битмлар бўйича ҳисоб-китоблар амалга оширилади.

2. 
   Биржа ҳосилавий воситалари яратиш ва уларнинг ўзига хос бозор тавсифномаларини шакллантирида биржалар роли мустақил эканлиги.
   

Ҳар бир биржа ўзининг савдога қўйиладиган ҳосилавий воситалари рўйхатини шакллантиради. Биржа савдо айланмасини оширишдан манфаатдор эканлиги сабабли уларнинг негизида ликвидли базавий активлар ётадиган воситалар ишлаб чиқилади ва савдода қатнашишга рухсат этилади. Ҳар бир восита ўз спецификациясига, яъни асосий сифат ва сон тавсифномалари тўпламига эга бўлади. Масалан, фьючерс спецификацияси қуйидаги кўрсаткичлардан иборат: шартнома тури (ҳисобланадиган ёки етказиб бериладиган), лот ҳажми (яъни битта шартномага мос келадиган базавий актив миқдори), мурожаат бошланган ва якун топадиган сана, шартномани бажариш тартиби, нарх қадами, биржа йиғимлари ҳажми, кафолатли таъминот ҳажмини аниқлаш тартиби ва ҳ.к.

3. 
   Савдо қатнашчиларининг муносабатларини расмийлаштириш тартиби ўзига хослиги.
   

Биржанинг клиринг ёки савдо аъзолари сифатида иштирок этадиган ҳамда битимларни ўз ҳисобидан ҳам, мижозларнинг топшириқлари бўйича ҳам амалга оширадиган профессионал қатнашчилар муддатли биржада иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлади. Иккита савдо қатнашчиси ўртасида битим тузилиб, клиринг палатасида рўйхатдан ўтказилгач, марказий контрагент ролида иштирок этадиган клиринг палатаси харидор ва сотувчи учун битимнинг иккинчи томонига айланади. Шундай қилиб, клиринг палатаси барча муддатли биржа шартномалари ижро этилишининг кафилига айланади ва барча бозор қатнашчиларининг кредит рискини минималлаштиради.

4. 
   Биржа шартномалари шартларининг бажарилишини таъминлаш имконияти учун маржинал тўловлар тизимидан фойдаланиш.
   

Муддатли биржа клиринг палатаси ҳар бир битимнинг иккала томонидан ҳам олинадиган бошланғич маржа даражасини белгилайди. Маржа миқдори ҳар бир шартнома тури учун белгиланади ва қоидага кўра, базавий актив нархининг ўзгарувчанлик даражасига боғлиқ бўлади.
Маржа миқдори шундай ҳисоблаб чиқиладики, у максимал кундалик нарх ўзгаришларини қоплаши лозим бўлади. Маржа сифатида пул маблағлари, муддатли биржаларнинг кўпчилигида эса – энг ишончли молиявий воситалар (масалан, давлат облигациялари) қабул қилинади.
Шартнома муддатидан олдин тугатилганда (шартномаларнинг аксарияти эса офсет, яъни қайтувчан битим тузиш йўли билан тугатилади) клиринг палатаси бошланғич маржани битим қатнашчиларига қайтаради.
5.1-жадвал