Республика болалар ижтимоий мослашуви маркази

Ҳаракатларнинг силиқлиги ва унга қарама қарши сифат бўлган ригидлик. Булар хақида биз одамнинг ўзгарувсан ташқи таассуротларга қанчалик енгиллик ва чаққонлик билан мувофиқлашиши ёки, аксинча, унинг хатти-харакатларининг қанчалик суст ва қолоқлигига қараб хулоса чиқарамиз.

Экстравертлик ва унга қарама-қарши сифат бўлган интровертлик. Булар хақида биз одамнинг фаолияти ва реакцияси кўп жиҳатдан нимага боғлиқлигига қараб, яъни айни чоғдаги ташқи таассуротлар ёки, аксинча образлар, тасаввурлар ҳамда ўтмиш ва келажак тўғрисидаги фикрлар.

ҚОБИЛИЯТЛИ ЎҚУВЧИНИ ҚИДИРАМИЗ

Ўқувчини қобилиятини топиб, уни ўша йўналишда ривожлантириш мактабдаги синф раҳбари, амалиётчи психолог ва албатта ота-оналарнинг асосий вазифаларидан биридир. Ҳар бир ўқувчи қобилияти бу “кўзи очилмаган булоқ” бўлиб, уни ўз вақтида топиш, аниқлаб, йўл очиб бериш бу савобли ишдир.
Қобилият – ўқувчи шахсининг шундай индивидуал, турғун сифатларики, улар фаолиятдаги кўрсатгичлари, ютуқлари ва қийинчиликлари сабабларини тушунтириб беради.

Қобилият аввалом бор умумий ва махсус турларга бўлинади ва ҳар бирининг ўз психологик тизими ва тузилиши бўлади. Ўқувчининг умумий қобилияти ундаги шундай индивидуал сифатлар мажмуики, улар орқали ўқувчи бир қанча фаолият соҳасида ҳам муваффақиятли натижаларга эришиш имкони яратилади. Масалан, ўқувчи ижтимоий-гуманитар, аниқ фанлар, техника фанлари соҳасидаги билимларни ўзлаштира олади. Бунда унга умумий билимдонлик, нутқ қобилиятлари, тиришқоқлик, чидам, қизиқувчанлик каби қатор сифатлар ёрдам беради.

Махсус қобилиятлар эса маълум бир соҳада ютуқларга эришиш, юқори кўрсаткичлар беришга имкон берувчи сифатларни ўз ичига олади. Масалан, спорт соҳаси билан математика бўйича шуғулланаётган икки ўқувчида ўзига хос махсус қобилиятлар бўлмаса бўлмайди.
Ўқувчининг қобилияти унинг қизиқиши, лаёқати, хохиши, мойиллиги каби бир қатор ўзига хос қисмларлардан иборатдир.

Ҳар бир қобилият ўзининг тизимига эга. Масалан, математик қобилиятни оладиган бўлсак, унинг таркибига умумлаштириш малакалари, ақлий жараёнларнинг эгилувчанлиги, мавҳум тафаккур қила олиш каби қатор хусусиятлар киради. Адабий қобилиятларга улардан фарқли, ижодий ҳаёл ва тафаккур, хотирадаги ёрқин ва кўргазмали образлар, эстетик ҳислар, тилни мукаммал билишга лаёқат; педагогик қобилиятларга эса - педагогик одоб, кузатувчанлик, болаларни севиш, билимларни ўзгаларга беришга эҳтиёж каби қатор индивидуал фазилатлар киради. Худди шунга ўхшаш қолган барча қобилиятларни ҳам зарур сифатлар тизимида таҳлил қилиш мумкин ва бу катта тарбиявий аҳамиятга эга бўлади.

Қобилиятлар хилма хил бўлади. Қобилиятлар структурасида етакчи, таянч ва ёрдамчи хусусиятлари белгиланади. Махсус қобилиятларнинг айримларини кўриб чиқамиз:
а) Мусиқага бўлган қобилият – бу инсонга ҳузур бағишловчи ҳиссиёт; товушларнинг оҳангини сеза олиш ва ифода этиш; эшитиб тасаввур қила олиш; мусиқанинг ритмикасини ҳис этиш.
б) Бадиий фаолият кўрсатишга бўлган қобилият – рангларни баҳолай олиш, келажакни кўра олиш, кўриш хотирасининг ривожланганлиги.
в) Математик қобилият – математик ахборотларни идрок этиш; математик ахборотларни қайта ишлай олиш, математик ахборотларни хотирада сақлай олиш; ақлни математик йўналтирилганлиги; умумлаштиришга бўлган қобилият; тафаккур жараёнларининг эгилувчанлиги; тўғри фикрлашдан тескари фикрлашга осон ўтиш.
д) Техник қобилият – техник кузатувчанлик; фазовий тасаввурлар; техник тафаккур; қўл ҳаракатларининг зукколиги.
е) Бадиий адабиётга бўлган қобилият – кузатувчанлик; шоирона эмоционал идрок этиш; таъсирчанлик; ижодий ҳаёл суриш; образлар ёрқинлиги ва кўргазмалилиги; эстетик ҳис-туйғулар; нутқнинг бойлиги.
ж) Педагогик қобилиятга қуйидагилар киради: билимларни узатиш қобилияти; фанни билиши; дарс бериш методикасини билиш; ўқувчини тушуниши; болаларга бўлган муҳаббат; педагогик оптимизм; ижодий фикрлаш қобилияти; топқирлик; ўзини янги мақсадга тез йўналтира олиш; ташкилотчилик қобилиятлари.
Ёшлар иқтидорининг йўналишини аниқлаш мақсадида фаолият ва касб - ҳунар соҳаларини асос қилиб олиб, «Касбий - диагностик сўровнома» деб аталган методик ташхис усулини қўллаш мақсадлидир. Унга кўра, барча касбларни уларнинг йўналтирилган соҳасига кўра 5 тоифага бўлиш мумкин:
Одам - табиат (усимлик, ҳайвонлар, микроогранизмлар); Одам - техника (машина, материаллар, энергиянинг турлари); Одам - одам (одамлар гуруҳи, жамоалар);
Одам - белгилар (турли маълумотлар, белгили символлар); Одам - бадиий, ижодий образлар (тасвирий санъат, мусиқа).