Research and publications

Kalit so‘zlar:
harbiy maxsus fanlar; o‘qitish usuli; harbiy o‘quv markazlari; uslubiy 
ko‘nikmalarni takomillashtirish; talabalarni o‘qitish va tarbiyalash shakllari va usullari; 
harbiy mutaxassis. 
Ключевые слова:
военные специальные науки; метод обучения; центры 
военной подготовки; совершенствование методических навыков; формы и 
методы обучения и воспитания студентов; военный эксперт. 
Keywords:
military special sciences; teaching method; military training centers; 
improving methodological skills; forms and methods of teaching and educating 
students; military expert. 
O‘zbekiston Respublikasida harbiy mutaxassislarni tayyorlash jarayonidagi 
o‘zgarishlar, harbiy sanoat, qo‘shinlardan foydalanish taktikasi evolyutsiyasi, 
boshlang‘ich darajadagi mutaxassislar tomonidan dinamik muhitda harbiy kasbiy 
vazifalarni malakali hal etish zarurati zamonaviy jangovar texnikalardan foydalanish 
nafaqat harbiy universitetlarda, balki oliy o‘quv yurtlarining harbiy o‘quv markazlarida 
ham o‘quv jarayoniga yangi talablarni qo‘ymoqda. Bu esa albatta yaxshi bugungi 
texnika-texnologiya rivojlangan bir vaqtda zamon bilan hamnafas bo‘lish davr 
talabidir. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8-oktabrdagi PF-5847 son 
farmonida ham yuqori malakali kadrlar tayyorlash borasida oliy ta’lim tizimi oldida 
bugungi kunda o‘z yechimini kutayotgan bir qator dolzarb muammo va kamchiliklar 
saqlanib qolmoqdaligi ta’kidlab o‘tilgan.
26
Ushbu farmonda quyidagi kamchiliklar 
sanab o‘tilgan: 
a) oliy ta’lim bilan qamrov va ta’lim sifatini ta’minlash sohasida: 
26
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8-oktabrdagi farmoni, PF-5847. Toshkent 2019 yil. 

---

343 
oliy ta’lim bilan qamrov darajasi pastligicha qolmoqda; 
amaldagi malaka talablari, o‘quv reja va dasturlari mazmun jihatidan 
bitiruvchilarda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilmagan, o‘quv rejalarida 
nomutaxassislik fanlari ulushi yuqoriligicha qolmoqda; 
oliy ta’lim muassasalari va kadrlar buyurtmachilari bilan o‘zaro hamkorlikda 
kadrlar tayyorlash bo‘yicha ishlar samarali yo‘lga qo‘yilmagan, ish beruvchilarning oliy 
ta’lim mazmunini shakllantirishdagi ishtiroki yetarli emas; 
talabalarda tanqidiy fikrlash, axborotni mustaqil izlash va tahlil qilish 
ko‘nikmalari shakllantirilmagan; 
ishlab chiqarish korxonalarida amaliy mashg‘ulotlar samarali tashkil etilmagan, 
tayyorlanayotgan mutaxassislar malakaviy darajasi mehnat bozorining zamonaviy 
talablariga yetarlicha javob bermaydi; 
professor-o‘qituvchilarning 
xorijiy 
tillar 
va 
axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalarini o‘zlashtirish darajasi pastligi sababli ularning kasbiy mahorati 
bugungi kun talablaridan ortda qolmoqda; 
o‘quv adabiyotlari yetishmovchiligi saqlanib qolib, mavjudlarining aksariyat 
qismi zamon talablariga javob bermaydi, o‘quv adabiyotlari sifatini yaxshilash, xorijiy 
adabiyotlardan qo‘shimcha yoki muqobil o‘quv adabiyotlari sifatida foydalanish ishlari 
yetarli darajada tashkil etilmagan; 
oliy ta’lim muassasalarida fan olimpiadalarini o‘tkazishning shaffof 
mexanizmlari joriy etilmagan, olimpiadalar g‘oliblari bilan ishlash tizimli ravishda 
yo‘lga qo‘yilmagan; 
iqtidorli yoshlar orasidan oliy ta’lim muassasalariga talabalarni saralab olish 
mexanizmlari mavjud emas; 
pedagog xodimlarning malaka oshirish tizimi samarali tashkil etilmagan, 
jumladan malaka oshirish muassasalarida o‘quv mashg‘ulotlari o‘tkazish uchun yuqori 

---

344 
malakali professor-o‘qituvchilar jalb qilinmagan, malaka oshirishga jalb etishda 
tinglovchilarning salohiyati inobatga olinmaydi; 
oliy ta’limda ma’naviy-axloqiy mazmunni kuchaytirish, yoshlarni milliy 
qadriyatlarga hurmat, insonparvarlik va yuksak ma’naviy g‘oyalar asosida 
vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, ularda yot g‘oya va mafkuralarga qarshi 
immunitetni mustahkamlash borasidagi ishlarni yanada rivojlantirish zarurati mavjud; 
b) ilmiy-tadqiqot va innovatsion faoliyat sohasida: 
oliy ta’lim muassasalari ilmiy faoliyati hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirish istiqbollaridan kelib chiqib tashkil etilmagan, tahlillar asosida innovatsion 
rivojlanishni prognozlashtirish faoliyati yo‘lga qo‘yilmagan; 
innovatsion faoliyat, tadqiqot natijalarini amaliyotga keng joriy etish, ilmiy 
ishlanmalarni tijoratlashtirish, ilmiy-tadqiqot ishlariga iqtidorli yoshlarni jalb etish 
natijadorligi yetarli emas, ta’lim, fan va ishlab chiqarishning mustahkam integratsiyasi 
ta’minlanmagan; 
oliy ta’lim muassasalarining ilmiy salohiyati atigi 36,4 foizni tashkil etmoqda. 
Oliy o‘quv yurtlarida kursantlarning harbiy tayyorgarligini takomillashtirishning 
yo‘nalishlaridan biri bu harbiy o‘quv markazlarini ham nazariy bilimlari, ham amaliy 
ko‘nikmalarining yuqori darajasiga ega, shuningdek nafaqat kasbiy o‘sish qobiliyatiga 
ega bo‘lgan professor o‘qituvchilar bilan to‘ldirishdir.
Bir qator oliy o‘quv yurtlarining harbiy o‘quv markazlari professor-o‘qituvchilari 
tarkibi ishining sifatini tahlil qilib, shuni aytish mumkinki, yaqin o‘tmishda harbiy 
qismlarda yuqori lavozimlarda muqaddam ishlagan ofitserlar va harbiy xizmat 
amaliyoti bilan uzoq yillar mobaynida tanish bo‘lgan harbiy qismlarni, harbiy 
harakatlar taktikasini har tomonlama mukammal bilgan, shuningdek, harbiy 
harakatlarning boshqa amaliy jihatlarini biladigan harbiy xizmatchilar bugungi kunning 
eng qimmatli. Shu bilan birga, harbiy qism va bo‘linmalardan universitetlarga 
o‘tgandan keyin bir muncha vaqt o‘tgach, ular o‘z bilimlarini kursant va tinglovchilarfa 
yetkazib berishda qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar, chunki armiyadan ajralib chiqish 

---

345 
ularning haqiqiy holatini tushunishga va qurolli kuchlardagi boshqaruv hujjatlaridagi 
o‘zgarishlarga ta'sir qiladi. Bundan tashqari ofitserlarning yetarlicha bilim va 
ko‘nikmalari amaliy bilimlari bo‘lishi mumkin lekin ko‘p hollarda kursantlarga o‘z 
bilimlarini yetkazib berish uchun ularda pedagogik bilim va mahorat yetishmaydi. 
Bularning barchasi kelajakda talabalarda harbiy xizmatning zarur bilim va 
ko‘nikmalarini shakllantirishga ham ta'sir qiladi. Shuning uchun ham o‘qituvchilar 
pedagogik ma'lumotlarning yetishmasligi va uslubiy tayyorgarlikning yetarli emasligi 
sababli o‘zlarining pedagogik va uslubiy mahoratlarini doimiy ravishda oshirib 
borishlari zarur. 
Hozirda ular o‘zlarining funksional vazifalarini muvaffaqiyatli uddalashmoqda, 
talabalar va kursantlarga o‘qitish metodikasini doimiy ravishda takomillashtirib 
boradigan o‘qituvchilarni mahorat bilan o‘rgatmoqdalar, o‘quv mashg‘ulotlarini 
o‘tkazishda ijodkorlik ko‘rsatmoqdalar. Oliy o‘quv yurtlarining harbiy o‘quv 
markazlarida tahsil olayotgan talabalarni o‘qitish va tarbiyalashning turli shakllari, 
usullarini mohirona birlashtirish ularga belgilangan o‘quv vazifalarini muvaffaqiyatli 
hal etish va o‘qitish maqsadlariga erishish imkonini beradi [1]. Harbiy ta'limni 
rivojlantirishning ayanchli tendentsiyalarini bir qator harbiy nashrlarning nashrlarida 
ko‘rish mumkin. Ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ta'kidlash mumkin:
1. Harbiy maxsus fanlar o‘qituvchilarining uslubiy tayyorgarligining zamonaviy 
talablarga mos kelmasligi, oliy o‘quv yurtlarining harbiy o‘quv markazlarida talabalar 
bilan pedagogik aloqada bo‘lishdagi sezilarli kamchiliklar.
2. Harbiy maxsus fanlar o‘qituvchilarining ilmiy salohiyatidan samarasiz 
foydalanish, bu ko‘pincha ofitserlar va fuqarolik o‘qituvchilarining o‘quv va ilmiy 
ishlarida ijobiy rag‘bat yo‘qligida ifodalanadi, bu esa ular tomonidan faqat kerakli 
narsalarning rasmiy ravishda bajarilishiga olib keladi.
3. 
Ta'lim 
muassasalarining 
kengayishi, 
bir 
qator 
universitetlarning, 
aspiranturalarning qisqarishi va shu yerda qayta tayyorlash va malaka oshirish 
kurslarining cheklanganligi sababli qo‘shimcha kasb-hunar ta'limi kurslari bo‘yicha 
ilmiy-pedagogik xodimlarni tayyorlash darajasi yetarli emas. 

---

346 
4. Oliy o‘quv yurtlarining harbiy o‘quv markazlari va harbiy qo‘mondonlik-
nazorat organlari o‘rtasidagi idoralararo o‘zaro ta'sir samaradorligining pasayishi 
harbiy ta'limni boshqarish O‘zbekiston Respublikasining Oliy va o‘rta maxsus ta’lim 
Vazirligirligining vakolatiga o‘tkazilishi bilan bog‘liq [2]. 
Harbiy maxsus fanlar o‘qituvchilarining pedagogik faoliyatini tahlil qilish 
natijasida zamonaviy universitet amaliyotining bir qator qarama-qarshiliklari 
aniqlandi. Aniqlangan kamchiliklar quyidagilar jumlasidandir: 
- vakolatli harbiy mutaxassisni yuqori darajadagi tayyorgarligi talablari va 
o‘qituvchilar o‘zlarining malakalarini oshira olmaydilar; 
- harbiy xizmatning katta amaliy tajribasidagi muammolar (qo‘shinlarda jangovar 
tayyorgarlikni tashkil etish tajribasi (taktikalar, yong‘in mashqlari va hk), 
o‘qituvchilarning jangovar harakatlarining shaxsiy tajribasi va ularning o‘quv 
jarayonini tashkil etish bo‘yicha bilim, ko‘nikma va qobiliyatlarning yetishmasligi)ning 
asosiysi o‘qitish usullari oliy o‘quv yurtlarining harbiy o‘quv markazlarida o‘tilishi 
maxsus poligonlarda o‘tilmasligidir.
- o‘qituvchilarni tayyorlashga qo‘yiladigan talablarga javob beradigan, shu 
jumladan gumanitar kafedralar o‘qituvchilarining salohiyatidan foydalangan holda 
maxsus harbiy kafedralarda uslubiy ishlarni tashkil etish zarurligi va ilmiy asoslangan 
pedagogik shart-sharoitlar va ularni amalga oshirish yo‘llari yo‘qligi. 
Shu sababli, harbiy maxsus fanlar o‘qituvchilarining uslubiy mahoratining sifatini 
oshirish jarayonining mohiyati, tuzilishi va mazmunini manba bazasini nazariy tahlil 
qilish va eksperimental ish natijalari asosida aniqlash haqiqatan ham muhim bo‘lib 
tuyuladi. Shuningdek, uning samaradorligini oshirishning asosiy pedagogik usullarini 
asoslash muhimdir. 
Shubhasiz, harbiy maxsus fanlar o‘qituvchilarining uslubiy mahoratining sifatini 
oshirishda pedagogik mohiyat alohida e'tiborga loyiqdir. O‘rganilayotgan jarayonning 
mazmuni ochib berildi, bu harbiy maxsus fanlar o‘qituvchilarining metodik mahoratini 
doimiy ravishda takomillashtirishni tizimlashtirish va ta'minlashda ifodalanadi. 

---

347 
O‘qituvchining metodik mahoratini muayyan pedagogik muammolarni hal qilish 
uchun o‘quvchilarga ma'lum ta'sirni tezkor, aniq va ongli ravishda amalga oshirishda 
namoyon bo‘ladigan pedagogik mahoratning yuqori darajadagi shakllanishi deb 
ta'riflash mumkin. Shuning uchun metodik mahorat o‘qituvchining uslubiy 
malakasining darajadagi ko‘rsatkichidir [3]. 
O‘qituvchining uslubiy mahoratining shaxsiy komponenti uning kasbiy muhim 
fazilatlarini, shuningdek, pedagogik yo‘nalishini va motivatsiyasini tavsiflaydi. 
Kasbiy pedagogik yo‘nalishga quyidagilar kiradi: 
pedagog xodimning kasbiga qiziqish, uning ijtimoiy ahamiyatiga ishonch;
ta'lim maqsadlariga erishish zarurligi;
harbiy maxsus fanlarning ofitser-o‘qituvchisi uchun zarur bo‘lgan talablarga 
javob berish. 
Shu sababli, harbiy maxsus fanlar o‘qituvchilari tomonidan metodik mahoratni 
egallash darajasini aks ettiruvchi mezonlar quyidagilardan iborat bo‘ladi:
kognitiv, operativ-faollik, shaxsiy va samarali, bu ikki tarkibiy qismdan iborat: har 
bir o‘qituvchi erishgan individual uslubiy mahorat darajasini aks ettiruvchi ichki 
mezon. va tashqi mezon, bu kursantlar muvaffaqiyatining dinamikasida aks etadi. 
Maxsus harbiy fanlar o‘qituvchilarining uslubiy mahoratini sifatini oshirish 
muammosining dolzarb holatini tahlil qilish natijasida biz uning yechimi u yoki bu 
tarzda o‘qituvchining ijodiy salohiyatini oshirish tekisligida ekanligini aniqladik. 
O‘qituvchida ma'lum darajadagi uslubiy mahorat va pedagogik ijodkorlikning 
mavjudligi ijodkorlikning namoyon bo‘lishini taxmin qiladi, ya'n stereotipli harakat 
bo‘lmagan pedagogik yangiliklarni yaratish qobiliyati. 
Tadqiqot natijasida quyidagilar aniqlandi: 
- harbiy universitetlarning harbiy maxsus fanlar o‘qituvchilarining metodik 
mahoratini sifatini oshirish dolzarbligi tasdiqlandi va uni amalga oshirishning oqilona 
pedagogik usullari taklif qilindi; 

---

348 
- harbiy maxsus fanlar o‘qituvchilarining uslubiy mahoratining sifatini 
aniqlashning ta'rifi ishlab chiqilgan bo‘lib, u o‘qituvchilarning uslubiy ko‘nikmalari va 
qobiliyatlarining holati, samaradorligi va kursantlarning harbiy maxsus tayyorgarligi 
darajasiga qo‘yilgan talablarga muvofiqligini ochib beradi; 
- o‘rganish natijalari bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan bo‘lib, ularni 
hisobga olish va amalga oshirish, bizning fikrimizcha, harbiy o‘quv markazlarida harbiy 
pedagog xodimlarning uslubiy mahoratining sifatini oshirish jarayonini rivojlantirishga 
yordam beradi.