Research and publications

OG'ZAKI NUTQNI O'STIRISHDA YOZMA SAVODXONLIKNING 
AHAMIYATI (INGLIZ TILI MISOLIDA) 
 
Toshmatov Sherzod Xusanovich 
Mamirova Shohida Shovqiddin qizi 
Samarqand viloyati, Bulung‘ur tumani XTB ga qarashli
35-umumta'lim maktabining ingliz tili fani o'qituvchilari 
 
Annotatsiya. 
Ushbu maqolada ingliz tilida og'zaki va yozma savodxonlikni 
rivojlantirishda foydali usullari, ularning bugungi kundagi dolzarb bo‘lgan 
xususiyatlari, ahamiyati haqida ma'lumot berilgan. 
Kalit so'zlar: 
so'zlashuv, muloqot ko'nikmasi, talaffuz, nutq sofligi, aqliy qiyinchilik, 
jismoniy qiyinchilik. 
Mustaqil respublikamizning jahon hamjamiyatida tutgan o‘rni tobora o‘sib, xalqaro 
aloqalar mustahkamlanib borayotgan bir paytda yoshlarga xorijiy tillarni puxta 
o‘rgatish fan o‘qituvchilari oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. 
Xorijiy til o‘qitilishida o‘quvchilarning lisoniy, kommunikativ, kognitiv va 
madaniyatlararo kompetensiyalarini shakllantirish hamda muloqot dialogida erkin 
ishtirok eta olish kabi ta‗limiy va rivojlantiruvchi maqsadlar ustuvorlik qiladi. 
O‘quvchi yozma nutqining o‘sishi, fanga bo‘lgan qiziqishi va o‘qishga ijobiy 
munosabati o‘z-o‘zidan shakllanib qolmaydi. Bunday motivatsiya birinchi sinfdan 
boshlab o‘qituvchilar tomonidan ilg‘anib, ta‗lim jarayonida rivojlantirib borilishi 
zarur. O‘quvchilarning og‘zaki va yozma savodxonligini uyg‘un ravishda oshirish 
maqsadida qiziqarli o‘quv materiallari, didaktik o‘yinlar, muammoli vaziyat va 
bahsmunozaralar bilan birga, to‘g‘ri yozishga o‘rgatuvchi turli xil qiziqarli 
mashqlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Shu ma‗noda, ta‗lim sohasi 
o‘qituvchidan doimiy izlanishni talab etadi. 
O‘quvchilarning og‘zaki hamda yozma nutqini maksimal darajada o‘stirish 
o‘qituvchining darsni qanday tashkil qilishiga bog‘liq. O‘quvchilarning mustaqil 
fikrlashi ham ularning yozma nutqining boyishida o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. 
Bundan tashqari, o‘quvchilarning yoshi, fiziologik, psixologik xususiyatlari, jumladan, 
qobiliyat, iste‗dod ham alohida e‗tiborni talab etadi. 

---

179 
O‘quvchilarning mustaqil aqliy faoliyat ko‘rsatishini ta‗minlash maqsadida darslarda 
ertak, she‗r va topishmoqlar, shu jumladan, kichik matnlardan foydalanish o‘rinlidir. 
Darsga tayyorlanishda o‘qituvchi matnning hajmi, unga sarflanadigan vaqtni ham aniq 
belgilab olishi, maqsadga muvofiq matnlarni tanlash lozimligini ham unutmasligi 
kerak. Matn bilan ishlashga ortiqcha vaqt sarflash o‘quvchilar faoliyatini sustlashtiradi. 
O‘quvchilarni matnlar bilan ustma-ust band qilib qo‘yish ta‗lim samaradorligiga salbiy 
ta‗sir ko‘rsatishi mumkin. 
Bundan tashqari, matnlarning sharti o‘quvchilarning yosh xususiyati va o‘quv 
imkoniyatlariga to‘la mos kelishi zarur. O‘quvchi kichik hajmli matnlarni yaxshi 
o‘zlashtirib olishi uchun, unda matnni yaxshilab o‘qish, mazmunida nimaga ishora 
qilinayotganini tushunish ko‘nikmasini shakllantirish lozim. Matnlar o‘quvchilarning 
yozma nutq faoliyatini rivojlantirish, tushuncha va tasavvurlarini boyitishga xizmat 
qiladigan mazmun kasb etishi kerak. Matn bilan ishlash jarayonida o‘quvchilarga 
yozma nutqni rivojlantirishga oid vazifalar qo‘yilishi o‘quvchilarning nafaqat fikrlash 
qobiliyatini shakllantiradi, balki yozma nutq ko‘nikmalarini ham rivojlantirib boradi. 
Xorijiy til darslarida foydalaniladigan ertak, masal, she‗r va topishmoqlar, shu 
jumladan, kichik matnlar o‗quvchilarni dars jarayonida zerikishdan saqlaydi, ularni 
mustaqil ishlashini ta‗minlaydi. Buning uchun ularga matn haqida tushuncha berib, uni 
yaxshilab o‘qish, mazmunida nimalar ifodalaganini farqlash kerakligi o‘rgatiladi. 
O‘quvchilarning og‘zaki nutq bilan bir vaqtda yozma nutqini rivojlantirish, 
savodxonligini oshirish xorijiy til darslarida muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchining bilimi 
nafaqat xorijiy tilda gapira olishi, balki xorijiy tildagi so‘z, gaplarni ham orfografik, 
ham grammatik jihatdan to‘g‘ri yoza bilishi bilan ham baholanadi. 
Ingliz tilida yozish ko'nikmasi bilan bir qatorda gapirish ko‗nikmasini rivojlantirib 
borish zarur. Buning uchun eng avval talaffuzga e‗tibor berishimiz kerak. Agar ingliz 
tilidagi so‗zlarni to‗g‗ri talaffuz qila olmasak, nutqimiz boshqalar uchun tushunarsiz 
bo‗lib qolishi mumkin. So‗z boyligimizda mavjud bo‗lgan barcha ingliz tilidagi so‗z 
va iboralarimizning to‗g‗ri talaffuzini birma-bir tekshirib, o‗rganib chiqishimiz kerak 
bo‗ladi. 
So‗zlarning to‗g‗ri talaffuzini o‗rganish uchun ingliz tili fonetikasini to‗liq 
o‗zlashtirishingiz shart emas. Alohida so‗zlarning qanday talaffuz qilishinishini bilish 
uchun lug‗atlarda beriladigan so‗zlarning transkripsiyasini o‗rganib chiqishimiz yetarli 
bo‗lishi mumkin. 

---

180 
Bundan tashqari bugungi kunda internet orqali ingliz tilidagi barcha so‗zlarning to‗g‗ri 
talaffuzini 
eshitish 
orqali 
o‗rganib 
olishimiz 
mumkin. 
Misol 
uchun, 
www.dictionary.com
saytiga kirib, istalgan ingliz tilidagi so‗zni qidirsangiz, so‗z 
ma‗nosi bilan bir qatorda so‗zning to‗g‗ri talaffuzini eshitish imkonini beruvchi kichik 
eshitish belgisi ham ko‗rinadi. Bu orqali biz ingliz tilidagi barcha so‗zlarning to‗g‗ri 
talaffuzini o‗rganib olishimiz mumkin. 
Ingliz tilida gapirish ko‗nikmasini rivojlantirish uchun zarur bo‗lgan yana bir 
mashg‗ulot – bu ingliz tilidagi nutqni tinglash. Nuqt shaklining qanday bo‗lishi 
ahamiyatsiz – dialog, monolog, qo‗shiq, she‗r, hikoya, kinofilmdan olingan audio 
nutq… Muhimi, nutq sof ingliz tilida bo‗lishi kerak. Ko‗pchincha o‗rganuvchilar 
ingliz tilida gapirishni o‗rganish uchun ko‗proq o‗qish kerakligi haqida bosh 
qotirishadi. Ingliz tilidagi matnlarni, kitob va jurnallarni o‗qish so‗z boyligingizni 
oshirishda yordam berib, gapirish ko‗nikmasining rivojlanishiga ma‗lum darajada 
ijobiy ta‗sir qilishi mumkin. Lekin hech bir boshqa mashg‗ulot gapirish 
ko‗nikmangizni rivojlantirishga tinglashdek yaxshi ta‗sir ko‗rsata olmaydi. Shunday 
ekan, gapirishni xohlasangiz kitoblarni chetga surib qo‗yib ingliz tilidagi nutqni 
ko‗proq tinglashga harakat qiling. Ingliz tilida filmlar ko‗ring, qo‗shiq, dialog va 
monologlarni tinglang. Tinglash orqali so‗z boyligingizni oshirish bilan bir qatorda, 
so‗zlarning to‗g‗ri talaffuzini ham o‗rganib olasiz. Bugungi kunda til o'rganishda 
anchayin ommalashgan Booknomy intensiv kitobi ham ingliz tilida eshitish orqali 
o'rganish uchun yaxshi samara bera oladi.
Ingliz tilida gapirishni o‗rganish jarayonida o‗zingizni erkin tuting va 
hayajonlanishsiz, butun e‗tiborni gapirishga qarating. Gapirish jarayonida xatolarga 
yo‗l qo‗yish tabiiy ekanligini tushuning. Hech kim xatolarsiz o‗rganmagan. Siz ham 
gapirishni o‗rganishda xatolarga yo‗l qo‗yasiz. Muhimi, bu xatolarda to‗xtab 
qolmasdan, gapirishning yuqoriroq, keyingi bosqichiga ko‗tarilish va o‗z ustida 
tinimsiz ishlash, ekanligini doim yodda tuting.