Relyatsion model

---

  

  

Relyatsion model (inglizcha reletion – munosabat) o’tgan asrning 70- yillari  boshida  Kodd  to 

monidan  yaratilgan.  Modelning  soddaligi  va  egiluvchanligi  22    ma’lumotlar bazalari tuzuv 

chilarini  e’tiborini  o’ziga  tortdi.  80-yillarga  kelib  keng      taraqqiy  eta  boshladi  va  relyatsion 

MBBTlar sanoat standarti darajasiga ko’tarildi.  

Model  relyatsion  algebrasi  tushunchalari  tizimiga  tayanadi.  Bu  tushunchalarning  eng  mu   

himlari  jadval,  satr,  ustun,  munosabat  va  birlamchi  kalitlar  sanaladi,  bajariladigan  amallar   

esa  jadvallar  bilan  ish  olib  borishda  aks  etadi.   Relyatsion modellarda axborot to’g’ri  to’rt 

burchakli jadvallar ko’rinishida aks  ettiriladi.  Har  bir  jadval  ustun  va  satrlardan  tashkil  top 

gan  bo’ladi  va  ma’lumotlar bazalari ichida o’zining takrorlanmas nomiga ega.  

 Fizik modellarda obyektning tabiati va tuzilishi deyarli asl nusxasi kabi bo'ladi, lekin undan iqdor  

(o'lchami, tezligi va hokazo) jihatidan farq qiladi. Misol sifatida samolyot, kema, avtomobil, 

poyezd va boshqalarning modellarini olish mumkin.  

Faktografik axborot qidirish tizimi (FAQT) raqmli va mantli ma’lumotlarni saqlashda 

va qayta ishlashda qo’llaniladi. Tashkil qilinayotgan AATning asosiy qismi  

FAQT turidagi tizimga misol bo’ladi. Faktografik axborot qidirish tizimi (FAQT) raqmli va mantli 

ma’lumotlarni saqlashda va qayta ishlashda qo’llaniladi. Tashkil qilinayotgan AATning asosiy 

qismi FAQT turidagi tizimga misol bo’ladi.  

Tarmoqli modellarda ob’ekt (yozuv, fayl)ning tuzilmasi  ko‘pincha chiziqli va kamroq hollarda esa 

ierarxik bo‘ladi. Quyi pog‘onadagi ma’lumotlarning tuzilmasi ham o‘z xususiyatga va nomiga ega 

bo‘lishi mumkin. Masalan, atribut bu ma’lumotlar elementining analogi. CHiziqli tuzilmaga ega 

bo‘lgan ob’ekt faqat oddiy va kalit atributlardan iborat. Ierarxik modellardagi ob’ekt (yozuv, 

segment) tuzilmasi ierarxik yoki chiziqli bo‘lishi mumkin.Tarmoqli modellar, ma’lumotlarning 

ierarxik aloqasini ham aks ettirishga imkon beradi.  

Ierarxik modellarda kalit bo‘yicha bevosita kirish odatda, faqat boshqa ob’ektlarga tobe 

bo‘lmagan eng yuqori pog‘onadagi ob’ektgagina mumkin. Boshqa ob’ektlarga kirish modelning 

---

eng yuqori pog‘onasidagi ob’ektdan aloqalar bo‘yicha amalga oshiriladi.Ierarxik ma’lumotlar 

bazasida - ma’lumotlar ierarxiya (daraxt) ko‘rnishida saqlanadi.  

M a ‘ l u m o t l a r   b a z a s i – bu ma’lum bir predmet  sohasiga oid 

tizimlashtirilgan(strukturalashtirilgan)ma’lumotlarningnomlangan to‘plamidir. Ma’lumotlar 

bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumotlar 

bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini engillashtirish maqsadida ma’lumotlar 

bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu tizimlar  ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan 

ajratadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat vositalarining 

murakkab majmuasi bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratish va shu 

bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. Juda ko‘p turdagi MBBT mavjud.   

Ma’lumotlarning modeli - bu ma’lumotlar uzaro boglangan tuzilishlari va ular ustida 

bajariladigan operatsiyalar to‘plamidir. Modelning shakli va unda foydalaniladigan ma’lumotlar 

tuzilishining turi dasturlash tizimi tilida  foydalangan ma’lumotlarni tashkil etish va ishlov berish 

konsepsiyasini aks ettiradi. Ma’lumki, aynan bir axborotni mashina ichki muhitida joylashtirish 

uchun ma’lumotlarning turli xil tuzilishlari va modellaridan foydalanish mumkin. Ulardan qaysi 

birini tanlash axborotlar bazasini yaratayotgan foydalanuvchining zimmasiga yuklatilgan bulib, u 

ko‘plab omillardan bog‘liq. Bu omillar qatoriga  mavjud texnik va dasturiy ta’minotlar, hamda 

avtomatlashtirilayotgan masalalarning murakkabligi va axborotning xajmi kabilar kiradi.  

Ma’lumotlar modeli kuyidagi tarkibiy kismdan iborat:  

1.Foydalanuvchining ma’lumotlar bazasiga munosabatini namoyish etishga muljallangan 

ma’lumotlar tuzilmasi.  

2.Ma’lumotlar tuzilishida bajarilish mumkin bo‘lgan operatsiyalar. Ular ko‘rib chiqilayotgan 

ma’lumotlar modeli uchun ma’lumotlar tilining asosini tashkil etadi. YAxshi ma’lumotlar 

tuzilmasining uzigina etarli emas. Ma’lumotlarni aniklash tili (MAT) va ma’lumotlar bilan amallar 

bajarish tilining (MABT) turli operatsiyalari yordamida bu tuzilma bilan ishlash imkoniga ega 

bulish zarur.  

3.Yaxlitlikni nazorat qilish uchun cheklashlar. Ma’lumotlar modeli uning yaxlitligini saqlash va 

himoya qilishga imkon beruvchi vositalar bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim.  

  

Begimqulov Azamat 322-guruh