Reje: Kirisiw Básekiniń mánisi. Básekiniń ekonomikalıq tiykarları hám maqseti

Ózbekstanda monopoliyaǵa qarsı nızamshılıq hám saw báseki ushın shárt-sharayattıń jaratılıwı. Ma’lim bolg’aninday, bazar ekonomikasınıń tiykarǵı belgisi onı háreketlendiriwshi kúshi bolǵan báseki, bazar munasábetleriniń rawajlanıwı menen ajıralmaytuǵın baylanıslılıqta rawajlanıp baradı. Bazar ekonomikası munasábetleri sharayatında jasap atırǵan mámleketlerde báseki munasábetlerin rawajlandırıw, tártipke salıw talay quramalı process retinde uzaq dáwirlerden berli dawam etip kelip atır. Nátiyjede házirgi waqıtqa kelip jáhándıń taraqqiy etken mámleketlerinde báseki bazar sistemasınıń ajıralmaytuǵın bólegi retinde rawajlanıwlasıp barıp atır. Sol munasábet menen respublikamızda bazar ekonomikasınıń tiykarǵı belgisi, háreketlendiriwshi kúshi bolǵan báseki nosabatlarini rawajlandırıwǵa úlken áhmiyet berilip atır. Sebebi bazar ekonomikasınıń obiektiv nızamların — talap hám usınıs, tavar nafliligi, báseki nızamınıń talabın esapqa almastan, bazar munasábetlerin rawajlanıwlashtirib barıwdı támiyinlep bolmaydı. Bazar ekonomikasınıń básekisiz nátiyjeli rawajlanıwın oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Sol sebepli mámleket tárepinen básekin rawajlandırıw hám tártipke salıw tuwrısında bir qatar nızam hújjetleri qabıl etilip, olardıń atqarılıwı qadaǵalaw etip barılmaqta. Bul bolsa bazarda básekiniń ámel etiwi ushın shárt-shárayatlar jaratılayotganligidan bildirgi beredi.
Biz joqarıda kórsetip ótkenimizdek, bazarda básekilashuvning kúsheyip barıwı menen ekonomikada monopollashuv processleri de kúsheyip barıwı gúzetiledi hám básekiniń sheklenishiga alıp keledi. Bul jaǵday mámleket tárepinen mámlekette báseki ushın shártsharoitlar jaratıp beriwdi talap etedi. Básekin erkin túrde ámelge asırıwdıń nátiyjeli jolı bolsa mámlekettiń monopoliyaǵa qarsı gúresi siyasatında óz hákisin tabadı. Nızamǵa ámel etpeslik, raxipke zálel jetkiziw sıyaqlı háreketler ushın jaza ilajları belgilengen.
Nızam buzıwshiler járiyma tólewleri, alıp kelgen zálellerdi orawları, alǵan paydasınan juda etilishlari múmkin. Monopoliyaǵa qarsı sharalardı ámelge asırıw ushın Finans ministrligi sistemasında Monopoliyadan shıǵarıw hám básekin rawajlandırıw bas basqarması dúzildi. Basqarmaǵa respublikamızdaǵı monopol poziciyaǵa iye bolǵan kárxanalardı dizimge alıw, olardıń ónimleri boyınsha bahalardı tártipke salıp turıw boyınsha huqıqıy kepillik berildi.
Keyinirek bul basqarma Respublika Monopoliyaǵa qarsı gúres hám básekin rawajlandırıwı mámleket komitetine aylantırildi hám házirgi waqıtta bul komitet respublikamızdaǵı monopol kárxanalardı mámleket dizimine kirgiziw ushın kriteryalar belgilewde jáhán tájiriybesi hám de ótiw dáwirdiń ayriqsha táreplerin esapqa alǵan halda iskerlik aparıp atır.
Bul mámleket komiteti óz kepillikine kóre, dizimnen ótken monopoliyalardıń bazar daǵı poziciyayini tártipke salıwda bir qatar usıllardan paydalanıp atır. Atap aytqanda, birinshi usılda — monopol poziciyayidagi kárxanalar ónimlerine bahalardıń eń joqarı dárejesin yamasa rentabellikning shegarasın belgilep qoyıw. Mısalı, komitet tárepinen belgilengen kriteryaǵa kóre, kárxana islep shıǵarǵan ónimlerdiń arnawlı bir bir túri bazar daǵı sol túrdegi ónimdiń 35 % idan artıq bolsa, bul kárxana monopol kárxana retinde mámleket dizimine kiritiledi hám olarǵa qarsı sharalar kóriledi. Eger olar azıq-túlik tovarları toparında bolsa, bunday tovarlar ushın kriterya 20 % dárejesinden aspawı kerek dep belgilengen.
Ekinshi usılǵa — monopol poziciyayini ózimshillik penen talan-taraj yetiw etken monopolistik birlespelerdi bolıp taslaw yamasa usaqlawtırıw kiredi. Bul jumıs ministrler Mákemesiniń 1994-jıl 18-iyuldagi 366 - sheshimi menen tastıyıqlanǵan «Obiektlerdiń xojalıq jurgiziwshi jámiyetler hám shirkatlar quramınan shıǵıw tártibi tuwrısında»gi qaǵıyda tiykarında ámelge asıriladı. Respublikada tek 1994—1996 - jıllar dawamında monopol poziciyayidagi aksiyadorlar jámiyetleri, ijara hám basqa jámáát kárxanalar quramınan 14972 obiekt shıǵarılıp, ǵárezsiz kárxanalarǵa aylantırildi. 2000-jılda jekelestirilgen obiektler bazasında 154 ashıq túrdegi aksiyadorlik jámiyetleri tashkil etildi. Házirgi waqıtta da bul iskerlik dawam ettirilip atır.
Monopoliyaǵa qarsı gúres boyınsha ámelge asırılǵan zárúrli jumıs — bul Ózbekstan Respublikasınıń «Qarıydarlardıń huqıqların qorǵaw tuwrısında»gi Nızamı qabıl etiliwi bolıp tabıladı. Bul Nızamǵa kóre, bazarlarǵa belgilengen talaplarǵa juwap bermeytuǵın tovarlardı shıǵarıwǵa jol qoymaytuǵın mexanizm jaratıldı. Nátiyjede mámleketimizdegi tábiy monopoliyalar xızmetlerin tártipke salıw, yaǵnıy olar ónim hám xızmetlerine bahalar hám de tariflar dárejesi, sonıń menen birge, usınıs etiletuǵın tovarlar hám xızmetler túrine tiyisli tiykarǵı kórsetkishleri belgilenetuǵın boldı.