Reje: Kirisiw Básekiniń mánisi. Básekiniń ekonomikalıq tiykarları hám maqseti

Básekiniń mánisi. Básekiniń ekonomikalıq tiykarları hám maqseti

Bazar ekonomikası rawajlanıwınıń tiykarǵı faktorlarınan biri —bu báseki bolıp tabıladı. Ekonomikalıq ádebiyatlarda báseki gúresi bazar munasábetleri qatnasıwshıların háreketke keltiretuǵın kúsh dep júritiledi. Bazarda báseki qanshellilik kúshli bolsa, tovarlar hám xızmetler sapası jaqsı, bahaları bolsa sonshalıq arzanlasıp baradı.

Sol sebepli de respublikamızdin’ birinshi Prezidenti I. A. Karimov «Báseki bolmasa, bazar ekonomikasın júzege keliw etip bolmaydı. Báseki — bazardıń tiykarǵı shárti, búydew múmkin, onıń nızamıdir»1 dep kórsetip ótken. Sonday eken, báseki óz mánisine kóre, bazar ekonomikasınıń tiykarǵı obiektiv nızamlarınan biri, bazar munasábetleri rawajlanıwlasıp barıwınıń zárúrli shárti esaplanadı. Báseki hár bir tavar óndiriwshiler, túrli xızmet kórsetiwshiler hám de qarıydarlar ortasındaǵı jaqsı payda alıw, bazarda, ulıwma, ekonomikada óz poziciyayini bekkemlew ushın gúresten ibarat esaplanadi. Bul báseki gúresiniń sońı nátiyjesi qarıydarlar ushın gúres hám ol jaǵdayda qatnasıw etiwshıler óz máplerine erisiwleri bolıp tabıladı. Bazarda qatnasıp atırǵan hár bir subyekt, yaǵnıy resurslar satıwshı — resurslarini, xızmet kórsetiwshiler — xızmetin, Tavar óndiriwshiler — tovarların múmkinshilik barınsha joqarı bahalarda satıw ushın gúresediler. Firmalar, kárxanalar, satıwshılar, qarıydarlar — barlıqları óz-ara báseki etediler. Bazar ekonomikası taraqqiy etken mámleketlerde bul báseki gúresi erkin hám tolıq kórinetuǵın boladı. Báseki gúresi, hátte qarıydarlar ortasında da júz beredi, olar eń sapalı tovarlardı arzan bahalarda satıp alıwǵa háreket etediler. Báseki kóp qırlı ekonomikalıq hádiyse bolıp, ol bazardıń barlıq subektleri ortasındaǵı quramalı munasábetlerden ibarat. Báseki tuwrısında mámleketimiz ekonomist ilimpazları tárepinen baspa etilgen ádebiyatlarda túrlishe tariyp berilgen. Atap aytqanda, A. O'lmasovning «Ekonomika tiykarlari» oqıw qollanbasında básekine sonday tariyp berilgen: «Báseki ekonomikalıq iskerlik qatnasıwshılarınıń óz máplerin tolıqlaw júzege shıǵarıw, yaǵnıy jaqsılaw dáramat tabıw, óz poziciyayini bekkemlew, óz qábiletin kórinetuǵın etiw hám imij (hawaza -abıray ) ga ıyelew ushın basqalar menen gúresishdir»1 dep jazadı. Sh. Shodmonov, R. Alimov, T. Jo'rayev bolsa «Báseki — bazar subektleri ekonomikalıq mápleriniń dúgisiwinen ibarat bolıp, olar ortasındaǵı joqarı payda hám kóbirek naflilikka ıyelew ushın gúresti ańlatadı» dep jazadı. Keyininen óz pikirlerin dawam ettirgen halda, «Bunda óndiriwshiler ortasında sarplanǵan ǵárejetleriniń hár bir birligi ornına kóbirek payda alıw ushın gúres baradı. Mine sol payda artınan quvish nátiyjesinde tovarlardı satıw dóńgelekleri, yaǵnıy qolay bazarlar ushın, arzan shiyki zat, energiya hám arzan jumısshı kúshi dárekleri ushın olar arasında gúres baradı. Óz gezeginde, qarıydarlar, yaǵnıy qarıydarlar sarplaǵan hár bir swm ǵárejeti ornına kóbirek naflilikka ıyelew ushın gúresediler, olardıń hár biri arzan hám sapalı tavar hám xızmetlerge ıyelewge háreket etedi. Óndiriwshilerdiń iskerlik kórsetiwshi isbilermen hám múlk iyesi retinde erkin hám ǵárezsiz bolıwı básekiniń ekonomikalıq tiykarın quraydı» degen anıq hám tolıq pikirdi bayanlaydı.
Ma’lim bolg’aninday, bazar ekonomikası sharayatında hár bir jeke menshik iyesiniń óz mápi bolıp, ol tavar islep shıǵarıwma, xizmet kórsetiwmi yamasa basqa qaysı tarawlarda iskerlik alıp barmasin, óz mápi ushın gúresediler. Bul, áwele, bazar ekonomikasınıń tábiyaatınan kelip shıǵadı. Bazar hár bir ekonomikalıq iskerlik jurgiziwshi subyektlar ushın erkin báseki ortalıǵın jaratıp beredi. Báseki gúresi bolıwınıń tiykarǵı shárti — tavar óndiriwshiler hám de qarıydarlar ushın da tańlaw erkinliginiń ámeldegi bolıwı bolıp tabıladı.
Báseki gúresiniń mazmunı tuwrısında tolıqlaw túsinikke ıyelew ushın onıń tiykarǵı formaları hám belgilerin kórip shıǵıw zárúr. Óz kólemine kóre báseki bárinen burın, eki túrge - tarmaǵıchidagi básekine hám tarmaqlar araliq básekine bólinedi. Ekonomikalıq ádebiyatlarda bir tarmaq ishindegi básekiniń tórtew forması bólek ajıratılıp kórsetiledi. Bular erkin báseki, monopolistik ba’seki, monopoliya hám oligopoliya bolıp tabıladı. Erkin báseki eki dárejede kórinetuǵın boladı : tarmaq ishinde, yaǵnıy birdey tovarlar óndiriwshi kárxanalar ortasındaǵı hám tarmaqlaro, yaǵnıy túrli tarmaqlar daǵı kárxanalar ortasındaǵı báseki.
Tarmaqlar ishindegi báseki islep shıǵarıw hám satıwdıń qolaylaw sharayatına ıyelew, qosımsha payda alıw ushın bir tarmaq kárxanaları ortasında baradı. Hár bir tarmaqta texnika menen támiyinleniw dárejesi hám miynet ónimliligi dárejesi túrlishe bolǵan kárxanalar bar ekenligi sebepli usı kárxanalarda islep shıǵarılǵan tovarlardıń individual (bólek) ma`nisi birdey bolmaydı. Tarmaq ishindegi báseki tovarlardıń bazar ma`nisin anıqlaydı hám belgileydi. Bul baha, ádetde, ortasha sharayatta islep chiqarilgan hám arnawlı bir tarmaq tovarlarınıń ádewir bólegin quraytuǵın tovarlardıń ma`nisine sáykes keledi. Tarmaqlar ishindegi báseki nátiyjesinde texnikalıq dárejesi hám miynet ónimliligi joqarı bolǵan kárxanalar qosımsha payda aladı hám keri jaǵdayda, islep shıǵarılǵan tavar ma`nisiniń bir bólegin joǵatadı hám zálel kóredi. Tarmaqlar araliq báseki túrli tarmaqlar kárxanaları ortasında engyuqori payda norması alıw ushın alıp barılatuǵın gúresten ibarat. Bunday báseki payda norması kem bolǵan tarmaqlardan onıńnormasi joqarı tarmaqlarǵa kapitallardıń oqib ótiwine sebep boladı. Jańa kapitallar kóbirek payda keltiretuǵın tarawlarǵa umtila otirip, óndiristiń keńeyiwine, usınıs kóbeyiwine alıp keledi. Sol tiykarda, bahalar pasaya baslaydı. Sonıń menen birge, payda norması da pasayadi. Kem payda keltiretuǵın tarmaqlardan kapitalningchiqib ketiwi teris nátiyjege alıp keledi: bul jerde islep shıǵarıw kólemi ózgeredi, tovarlarǵa bolǵan talap olar usınıwınan asıp ketedi, bunıń áqibetinde bahalar kóteriledi, usınıń menen birge payda norması asadı.
Nátiyjede tarmaqlar araliq báseki obiektiv túrde qanday da dinamikalıq teń salmaqlılıqtı keltirip shıǵaradı. Bul teń salmaqlılıq kapital qay jerge sarplanganligidan qaramastan, teń kapital ushın teń payda alınıwına umtılıwdı támiyinleydi. Sonday eken, tarmaqlar araliq báseki kapital qaysı tarmaqqa solinmasin, tap sol tarmaq payda normalarini ortasha payda normasına «baravarlashtiradi». Erkin báseki sharayatında birdey ónim óndiriwshi tarmaqta júdá kóp sanlı kárxanalar ámeldegi boladı. Joqarı dárejede tashkil etilgen bazarda kóplegen satıwshılar ózlerinińmahsulotlarini usınıs etediler. Erkin básekili bazarda bólek kárxanalar ónim bahası ústinen sezilarsiz qadaǵalawdı ámelge asıradı. Sebebi hár bir kárxanada ulıwma islep shıǵarıw kólemi onsha úlken bolmaydı.
Usınıń sebepinen, bólek kárxanada óndiristiń kóbeyiwi yamasa azayıwı ulıwma usınısqa, sonday eken, ónim bahasına sezilerli tásir kórsetpeydi. Erkin báseki sharayatında jańa kárxanalar tarmaqqa erkin kiriwi, tarmaqta ámeldegi bolǵan kárxanalar bolsa onı erkin tastap shıǵıwı múmkin. Atap aytqanda jańa kárxanalardıń payda bolıwı hám olardıń básekili bazarda ónimlerin satıwǵa huqıqıy, texnologiyalıq, finanslıq hám basqa saldamlı ekonomikalıq tosıqlar bolmaydı.

2.