Reje: Arxeologiyalıq derektaniwdin predmeti ham waziypalari

Tariyx pánin oqıtıwda arxeologiyalıq dereklerdiń áhmiyeti

Reje:
1.Arxeologiyalıq derektaniwdin predmeti ham waziypalari

2.Arxeologiyalıq derektaniwdin klassifikaciyalaniwi ham turleri

3.Tariyx panin oqitiwda arxeologiyalıq derektaniwdin ahmiyeti

Derektaniw tariyx paninin tiykargi ham ahmiyetli tarawlarinan bolip,turli (nateriyalliq-daliyll,etnografik,jazba ham t.b) dereklerin uyreniw ham olardan ilimiy paydalaniwdm teoriyaliq ham ameliy tareplerin uyrenedi.

Tariyxiy derek ne? Tariyxiy derek degende uzaq;otmishten qalgan,insaniyattin tabiyat ham jamiyettin belgili rawajlaniw basqishindagi keshmishin ozinde sawlelendirgen materiyalhq(daliyll) ham manawiy esteliklerdi tiisinemiz.Materiyalliq estelikler tipine gone makan jay ham mazarlar,qalalar,saraylar hamde qorganlardin qarabalari,sol ormlardan tabilgan islep shigariw ham uris qurallari,uy-ruwzger hamde zebi-ziynet buyimlari,ayyemgi suwgariw inshaatlarinin qaldiqlari,altin,gumis ham mis tengeler,sonday- aq,algashqi adamlar ham hawlilerdin jar taslarga oyip islengen suwretleri,tas ham basqa qatti buyimlardagi jaziwlar kiredi.Manawiy estelikler tipine bolsa uzaq otmishten qalgan qoljazba shigarmalar,hamde adamlardin turmisi ham йгр- adetlerdi ozinde sawlelendiretugm materiallar, sonday-aq? Adamlar sanasinda saqlamn qalgan йф-adetler ham dasturler kiredi. Tabiyat ham jamiyet penen baylanisli bolgan har bir narse tariyxiy derek boliwi miimkin. Juwmaqlap aycaq, ta'biyat ha'm jamiyettin' keshimi menen baylanisli bolgan har bir narse tariyxiy derek boliwi mu'mkin. Tabiyat ha'm jamiyet bolsa, bir-biri menen bekkem baylanisli.

Tariyxiy derekler insan sociyalhq xizmeti na'tiyjesinde payda bolgan. 01 socialliq omirdin ha'mme tarawlarinda bolip otken waqiyalardi ozinde korinis etedi.Sonin' ushm tariyxiy dereklersiz a'yyemgi adamlardin' turmisi ha'm saocialliq tarawi qay ta'rizde keshkenligin bilip ha'm u'yrenip bolmaydi.

Derekler u'stinde is alip barganda soni ha'm este tutiw za'rur, ha'r bir tariyxiy dawirdin' ozine say ozgesheligi bolip, ol a'wlele sociyal ekonomikahq tu'zimnin' tabiyati, islep shigariw usillari, sol da'wired bar bolgan materyalliqma'denyat ha'm jaziw texnikasinin' uliwma da'rejesi menen belgilenedi. Sol menen birge ba'zi da'wirlerde pan ma'denyat jamiyettin' materyalliq rawajlaniwnan birqansha ilgerlep ketiwi, yaki arqada qaliwi ha'm mu'mkin.Bul jagdaydi biz a'yyemgi Xarezim ha'm Baktirya ma'denyati, Ozbekistan xaliqlarinin' X ha'm XV a'sirlerdegi ma'denyati joqarlawi misalinda koriwmiz mu'mkin.

Derektaniwshilardin' waziypalarin kelsek, tariyxiy dereklerdi tabiw, olardi ajratiw, teren' ha'm tu'rlishe izertlew, dereklerde oz korinisin bayan etilgen waqiyalar, keltirilgen da'lillerdin' tola ha'm haqiyqiyligin amqlaw olardin' tiykargi waziypasi esaplanadi.

Tariyxiy dereklerdei, olardin' uliwma tabiyati, otmishin ozinde payda etiwge qarab, tomendegi bes tiykargi tarawga boliw mu'mkin

1 .Materyalliq derekler. Bizge belgili, kisilik ja'miyettin' tariyxi kop min' jilliq dawirdi oz ishine aladi, biraq jaziw payda bolganina ele kop waqit bolgani joq.Ma'selen civilizaciyanin' daslepki oshaqlarinan bolgan Orayliq aziyada da'lepki jaziw arameyshe xat negizinde shama menen eramizda aldingi birinshi min' jilliq ortasinda payda bolgan.Biraq eski tariyximizdi ozinde korinis taptirgan jazba dereklerdin' u'lken bolegi, joqarida aytqanimizday bizdm' zamanimizga shekem jetip kelmedi.Olardin' kopshiligi basqinshihq urislari waqtmda ham tabiyiy jagdaylar aqibetinde joq bolip ketken. Da'slepki tariyxtin' ayrim korinisleri otmishten qalgan ha'm insannin' sociyalliq turmisi menen baylamsli bolgan materyalliq esteliklerge amqragi, olardin' bizgeshe saqlangan qaldiqlarinda jetip kelgen.

Materyalliq derekler degende iptidayi adamlar jasagan ham jerlengen jerler, olardin' miynet ha'm uris qurallari, uyler ham tu'rli imaratlar (qala ha'm saraylar monsha ha'm karwansaraylar , onermenchilik ustaxanalari hamde suw inshatlari ham basqalar)din' qaldiqlari, uy-ru'zger ha'm zebi ziynet buyimlari tu'siniledi.

Materyalliq esteliklerdi qidirip tabiw ha'm u'yreniw isleri menen arxeologiya ilimi (grekshe arxeo-a'yyemgi, logos-ilim,otmish haqqindagl ilim, kisilik ja'miyettin' uzaq otmishin uyreniwshi ilim)shugillanadi.

1). Etnografik derekler.Xaliqlardin' kelip shigiwi menen baylamsli bolgan material ha'm magliwmatlar, maselen, xaliq qawim ham uriw atlari, insan qoli, aqil zakawat menen jaratilgan qural ha'm buyimlardin', naqsh bezeklerdm' insanlar, sanasinda sonday aq awiz eki ham jazba a'debiyatlarda saqlanip qalgan (u'rip a'detier ha'm a'detier) magluwmatlar kisilerdin' turmis tarzi etnografik derek esaplanadi.

Bulardin' ba'rshesin etnofafiya (grek. Etnos-xalq, grapxo-jazaman-xahq haqqinda magliwmatlar, xaliqshunasliq) ilimi tekseredi ha'm u'yrenedi.

.Lingvistik derekler. Tilimizde aniqlawi onin' leksik quraminda uzaq otmishten qalgan, sociyal ekonomikaliq ha'kimshilik huquqiy atamalar: xiraj (orta a'sirlerde xailqatan alinatugin daramad saligi), (saliq tu'rlerin: Daramaddin' onnan bir bolegin quragan), zakat (sharwa ha'm koshpes mal-mu'likten jilina bir ma'rte alinatugin jariyma: maidin' qiriqdan bir qisimin payda etken) Suyurgul (shaxzadalar ham iri amiyrlerge taji taxt aldinda korseten u'lken xizmetleri ushun berilgen jer-suw mal-mulk: ) tansuqat (kem itibatga ilayiq bolgan material: padshalar, xanlar ha'm joqari kisilerge qilinatugin siyliq),Sherik (armiya) Qarawil (armiya aldinda ham qaptallarda baratugin maxsus armiya bolmeshesi), Halifa (Muxammed, paygambrdin' ormbasari,orta asirlerde arab musilman ma'mleketlerinde u'lken jer iyeligi basligi) mirishkar (tuwragl mirshikar, padsha ha'm xanlardin' aw quslari ha'm haywanlardi qadagalawshi a'meldar:an' mutasaddisi ),mirow (suw bolistiriliwi menen shugillaniwshi a'meldar),Qazi (shariyat tiykarinda is ju'ritiwshi joriy) Jarliq (orta asirlerde joqari hu'kimdar tarepinen berletugin rasmiy hujjet: parman ), Waqfnama (jer-suw yaki daramattin' belgili bolegi meshit, medrese ham maxbara siyliq etilgenligi haqqinda tuzilgen amawli hujjet.): jay ha'mde xaliq, qawim ha'm uriw atlari

uriw atlari : Aravwan, Kempirrawat, Nokis, Xojeli (Xoja eli),SHinaz, Nayman, Mangit, saray, Qon'irat ha'm basqalar ju'da kop ushraydi. Bul ha'm sogan uqsas terminler albette qimbatli tariyxiy materiyal bolip, uzaq otmishte ata babalarimizdin' sociyal-ekonomikaliq omirin u'yreniwge ja'rdem beredi.Olardin' kelib shigiwi ha'm etimologiyasini lingvistika (Latin. Lingua-til) pa'ni u'yrenedi.

. Xaliq awizeki a'debiyati. Awizeki a'debiyat ma'denyatinin' en' a'yyemgi tarawlarinan bolip, onin' tamiri a'yyemgi zamanlarga barip taqaladi.Awizeki a'debiyattin' ayrim u'lgileri a'yyemgi grek tariyxshilari (olarga sal tomenlewde oz aldina toqtap otemiz) sondayaq, Tabariy,masudiy, Bemniy, Firdawsiy, Ibn al-asir kibi shigis alimlarinin' shigarmalari arqali bizge shekem jetip kelgen.Qayyumaris, Ja'mshi ham Siyavush, haqqindagi apsanalar, Amort ha'm Sparta, Tumaris ha'm Shiraq haqqindagi shigarmalar usilar qatarina kiredi.Bul da'wir tariyxin, ayniqsa usi zamanlarda sociyalliq mu'nasebetlerdi u'yreniwde xaliq ertekleri, maresim ha'm qosiqlar, metal ha'm jumbaqlardin' roli albette joqari.Jazba a'debiyatlardan aldin payda bolgan bul xaliq durdanalari tu'rli sociyal tabaqaga agza bolgan insanlardin' turmisi,manawiy korinisi, u'rip-a'detleri ayniqsa uzaq otmishte, hukim surgen sociyal mu'nasebetler haqqinda qiziqarli magliwmatlar beredi.

Tariyxiy dereklerdin' bul tarawi menen folklor (nemisshe folk-xahq, lore- bilim, danishpandhq, xaliq danaligi) pani shugillanadi.

Jazba dereklerde tariyxiy dereklerdin' za'm'r ha'm tiykargi tu'ri. Olar insannin' sociyal tarawi, aniqlawi adamlardin' oz-ara mu'nasebettin' na'tiyjesi arqali jaratilgan ha'm sol zamanlarda juz bergen sociyal-siyasiy waqiyalardi ozinde kormisin tapqan derek sipatinda(VI-XIXasirler)tariyxin uyreniwde ahmiyetli orin bir bolegin quragan), zakat (sharwa ha'm koshpes mal-mu'likten jilina bir ma'rte alinatugin jariyma: maidin' qiriqdan bir qisimin payda etken) Suyurgul (shaxzadalar ham iri amiyrlerge taji taxt aldinda korseten u'lken xizmetleri ushun berilgen jer-suw mal-mulk: ) tansuqat (kem itibatga ilayiq bolgan material: padshalar, xanlar ha'm joqari kisilerge qilinatugin siyliq),Sherik (armiya) Qarawil (armiya aldinda ham qaptallarda baratugin maxsus armiya bolmeshesi), Halifa (Muxammed, paygambrdin' ormbasari,orta asirlerde arab musilman ma'mleketlerinde u'lken jer iyeligi basligi) mirishkar (tuwragl mirshikar, padsha ha'm xanlardin' aw quslari ha'm haywanlardi qadagalawshi a'meldar:an' mutasaddisi ),mirow (suw bolistiriliwi menen shugillaniwshi a'meldar),Qazi (shariyat tiykarinda is ju'ritiwshi joriy) Jarliq (orta asirlerde joqari hu'kimdar tarepinen berletugin rasmiy hujjet: parman ), Waqfnama (jer-suw yaki daramattin' belgili bolegi meshit, medrese ham maxbara siyliq etilgenligi haqqinda tuzilgen amawli hujjet.): jay ha'mde xaliq, qawim ha'm uriw atlari tutadi.

Jazba tariyxiy derekler oz nawbetinde eki turge b61inedu:l)Joqan ham jergilikli hukimdarlar mekemesinen shiqqan hujjetler (jarliqlar, parmanlar, murajatnamalar ham t.b.) finansliq esabat dapterleri, rasmiy jaziwlar ham 2) tariyxiy, geo-kosmografiyaliq hamde biografik shigarmalar .

Jamiyetlik-siyasiy, asirese ekonomikaliq qatnasiqlarga baylamslardi uyreniwde rasmiy hujjetler, finansliq esabat, dapterleri ham jazispalardin ahmiyeti juda ulken. Rasmiy hujjetler socialhq-siyasiy omirdi belgili huqiqiy koriniste ham kop hallarda asirese qayd etiliwi menen qimbat bahali esaplanadi. Biraq olardinarasinda, asirese rasmiy jazispalarda qalbekisi ham ushirap turadi. Sonm ushin ham olardan paydalanganda ayriqsha diqqat-itibar talap qilinadi. Hujjetler ustinde is alip barganda, amqlawi onnan birar sociyalliq-siyasiy waqiya yaki dalildi bayan etiw ushin paydalaniw procesinde bir hujjet menen gana sheklenip qalmastan, uqsas bir neshe hujjetti qosip uyreniw zarur, sebebi bir hujjette tek bir kelisiw yaki bir daliyl listinde gap baradi. Sonin ushin tek bir hujjet tiykarinda belgili sociyalliq-siyasiy masele ustinde amq pikir juritip bolmaydi.

Tariyxiy, geo-kosmografikaliq hamde biografikahq shigarmalar maselesine kelgende ,aldi menen soni aytiw kerek ,olar hukimran klasinin tapsirmasi menen jazilgan ham sol sebepli olardin betlerinde koplew pachalar ham xanlardin ,amirler ham iri ruwxaniylerdin omiri ham iskerligi jaritilgan, zatliq bayliq jaratiwshi miynetkesh xaliqtin tariyxi bolsa kop jillarda sheklep otilgen.Qullasi bul shigarmalarda hukimran klasinin dunyaqarasi oz korinisin tapqan, sol klastin maqset ham mapleri qorgaladt.Bul shigarmalardi itibarsiz qaldiriw qate bolar edi, sebebi uzaq otmish bolip otken waqiyalar tariypi tek usi shigarmalarda saqlanip qalgan.Qisqa qilip aytqanda , otmishti bul shigarmalarsiz uyrenip bolmaydi.Biraq olardi uyreniw procesinde , olarda keltirilgen xabar ham daliyl magluwmatlardan paydalaniwda sergek boliw, yagniy olarda kritikaliq jandasiw talap qilinadi.

Tariyxiy , geo-kosmografik ham biografik shigarmalar bizgeshe kop kolemde jetip kelgen ham orta asirler tariyxin uyreniwde tiykargi dereklerden esaplanadi.

Derektaniwshihq tariyx paninin bir qatar jardemshi tarawlari; paleografiya, diplomatika, geraldika, sfragastika, epigrafika, numizmatika, metrologiya ham xronologiya qolga kirgizilgen jenislerge tayanadi.

Paleografiya (grekshe. paleo -ayyemgi, grapxo-jazaman; ayyemgi jaziw ) ayyemgi qoljazba shigarmalardin qagazi ,muqabasi ,siyasi ,jaziwi ham.jaziw usillari teksiriledi.

Diplomatika (grekshe,diploma-eki buklengen qagaz ; hujjet ) rasmiy hujjetlerdi uyreniw ham analiz qiliw menen shugillanadi.

Greal'dika (latinsha.geral'd-gerb ,belgi nishan) ayyemgi gerblar , turli -tuman nishan ham belgilerdi ( misali,ayyemgi turkiy qawimlerdin tamgalari )uyrenedi.

Sfragistika (grekshe, spragis -mor) ayyemgi morler (pachalar , xanlar ,amirler ham qazilardin' morleri) ham olardin jaziwlari teksiriledi.

Epigrafika (grekshe epi -ustinde, joqarisinda, grapxo-jaziw; birar narse; buyim lastindegi jaziw) tas, metall buyimlar, agash ham basqa qatti buyimlar ustine

oyip jazilgan ayyemgi bitiklerdi uyrenedi

Numizmatika (latinsha numus-pul) ayyemgi pullardi, formasi, awirligi,

jaziwlari, shigarilgan jeri ham waqtin tekseredi.

Metrologiya (grekshe .metron-olshew, logos-tusinik, bilim; olshewler haqqinda tusinik) otmishde turli mamleket ham xahqlar arasinda amelde bolgan

awirliq, araliq uyrenedi.

Xronolgiya (grekshe xronos-waqit, logos- tusinik, bilim; waqit haqqinda

tiisinik) ayyemde xahqlar arasinda ham mamleketlerde amelde bolgan jil esavi ham tablicani uyreniwshi taraw. Belgili, Orta asirlerde musulman mamleketlerinde amelde bolgan xijriy (eramizdin 622-jilinan baslangan) dan tisqari, saljukiy sultan Malikshoh (1072-1092) tarepinen engizilgen Jaloliy ham 1301-jili Elxan Gazanxon (1295-1304) engizilgen ham Xoniy ati menen belgili bolgan jil esabi ham bolgan.

Dereklerdi turlerge ajiratiw, elege shekem tiirlerge boliwdin amq bir tartibi islenbegen. Bazi derektaniwshi qanigeler olardin mazmunina qarap (shigarmada bayan etilgen maselefe qarap) boleklerge boliwdi lazim tapsalar, olardin basqa bir topari shigarmanin kelip shig iwina , yagbiy qaerde qashan jazilganligma qarap boleklerge boliwdi maqul koredi.Jane bir topar alimlar bolsa olardi turlerge (rasmiy Mjjetler , tariyxiy, geo-kosmografik ham biografik shigarmalar) qarap boleklerge boliwdi usinadi. Dereklerdi avtograf(avtordin oz qoli menen jazilgan nusxa) yaki koshirme nusxasina qarap turlerge boliw jagdaylari ushirasadi.Pikirimizshe, derek ustinde islewdin hazirgi basqishinda ,olardan tek birewine, yagniy dereklerdin turlerine qarap boliw principina tayaniw maqsetke muwapiqtir.Basqalari bolsa, oz-ozinen korinip turipti, derekti shuqir ham atirapin uyreniw hamde analiz qiliw waziypalarina juwap, bermeydi.Birinshiden ,tek gana bir maseleni (sociyalliq-siyasiy ,siyasit,madeniy ham basqa) qamtip algan shigarma derlik ushramaydi,Janede qoljazba shigarmaninkelip shigiwi , qanday nusxa ekenligin (avtograf ham koshirme) amqlaw maselesi derekti tiirlerge boliw principlarinan bolmay, balki olardi uyreniwdin basqushlarinan biri esaplanadi.

Qullasi, derekti olardin turlerine qarap turlerge ajiratiw maqsetke muwapiqdur. Ozbekstan tariyxi (orta asirler) dereklerin (jazba dereklerdi) tomendegi lish turge bolip uyreniwdi usinamiz: l)zathq derekler, yagniy arxeologik qaziwlar natiyjesinde tabilgan zatlar; 2) rasmiy hujjetler; 3) tariyxiy ,

geo-kosmografikahq hamde biografikahq shigarmalar.

Arxeologik dereklet ayyemde ajdadlarimizdin turmis tarizi ham.sociyalhq iskerligin uyreniw ushm tiykargi derek bolip xizmet qiladi.

Rasmiy hujjetler (jarliqlar, parmanlar, waqimnamalar, esap-kitap dapterleri, rasmiy jazispalar) ge kelgende soni aytiw kerek, olar sociyalliq-siyasiy omirdi bayan etiwleri, yagniy feodal jer iyeligi , sociyalhq zulim, mamleket duzilisi ham basqa sol siyaqli maseleler boyinsha dalillik magluwmatlarga bayligi menen tariyxiy derekerdin basqa turlerinen ajiralip turadi.

Sonin ushm rasmiy hujjetlerdin pandegi roli juda ulken.

Tariyxiy, geo-kosmografik ham biografik shigarmalarda, rasmiy hujjetlerden pariqli rawishte, tariyxiy waqiya ken ham toliq jaritiladi.Sonin menen bir qatarda,bul shigarmalarda fizik magliwmatqa bay. Biraq, bayan etilip atirgan waqiyalarga subiektiv jandasiw, ayirim ahmiyetli waqiya ham daliyllerdi shetlep otiw, yaki buzip talqilaw bunday shigarmalarga tan.

Sonin ushmda bunday shigarmalar ustinde is alip barilganda olarga kritikahq jandasiw lazim.

Tariyxiy dereklerdi amqlaw,tanlaw ham analiz etiw. Tariyxiy derekti amqlaw,tanlaw ham oni ilimiy analiz etiw har qanday ilimiy izertlewdin, omn ulkem kishiligine qaramastan,daslepki basqish esaplanadi. Analiz etilmekshi bolgan maselenin talqilaniwi, ilimiy jaqtan tuwn sheshiliwi kop tarepten har qanday ilimiy istin tiykarin payda etetugin derektin sipat ham salmagina, yagniy toliqligi ham magliwmatlarga bay ekenligine baylamsli.Soni da yadda saqlaw kerek,amq bir ilimiy maseleni izertlewde bir emes, balki bir neshe shigarmaga, sonday-aq, har turdegi derekler (rasmiy hujjetler, solnonalar, geokosmografik ham biografik shigarmalar)ge siiyeniw zarur. Bulardin qaysi biri tiykargi, qay biri jardemshi rol oynawi bolsa izertlew maselesinin temasi ham xarakterine baylamsli. Maselen, sociyalhq-ekonomikaliq maselelerdi uyreniwde rasmiy hujjetler tiykargi derek rolin atqaratugm bolsa, siyasiy ham madeniy turmisti jaritip beriwde solnomalar (tariyxiy shigarmalar) ham biografik adebiy shigarmalar birinshi orinda turadi.Biraq,ilimiy izerlew alip bariwda tiykargi esaplangan derek penen gana sheklenip qalmay„ekinshi darejeli dereklerden de paydalaniw zarur. Qoljazba shigarmalar lastinde alip barilip atirgan kop jilliq izleniwler soni korsetedi, ayirim tariyxiy shigarmalar social-ekonomikaliq maseleler hamde madeniy turmisqa baylamsli qimbatli daliliy magliwmatqada bay,rasmiy hiajjetler ham biografik shigarmalarda bolsa siyasiy tariyxqa tiyisli qimbatli daliyllerdi, tariyxiy shigarmalarda joq magliwmatlardi ushiratiw mumkin.

Solay etip, ilimiy isler kop ham har turdegi dereklerge siiyenip is koriw, izertleniw maselesine baylamsli barliq dereklerdi izertlenip atirgan iske tartiw bolajaq ilimiy shigarmanin qunliligina kepil.

Belgilengen bir temaga tiyisli derekler saylanip alingannan keyin,olardin har biri,sirtqi ham ishki belgilerine kore ilimiy analiz etiliwi zarur.

Derekti sirtqi belgilerine qarap analiz etiw. Derektin sirtqi belgileri degende omn qagazi ham xatinan tisqari,shigarmanin jazilgan waqti, omi, avtori, jaziliw sebepleri, shigarma jazilgan waqtmdagi sociyalliq siyasiy ortaliq tusiniledi. Bul maselelerdi aniqlamay turip, shigarmada bayan etilgen wsqiyalar haqqinda, uliwma shigarma haqqinda, tuwn ham toliq pikirge iye boliw, omn qasiyetine pikir bildiriw mumkin emes.

Ayyemgi qoljazba shigarmalardin jazilgan waqti ham omi hamde xatkerdin ati jaziladi. Magliwmatlar keltirililmegen tagdirde,shigarmanin jaziliw ham koshiriliwi tariyxi, onin qagazi, xati hamde tili, til uslubina qarap shamalap belgilenedi.

Shigarma avtori ham onin shaxsin amqlaw qoljazba shigarmani ilimiy analiz qiliwda ulken ahmiyetke iye. Shigarma avtonnin shaxsin amqlaw ushm qilinatugm adettegi bir is emes, kerisinshe shigarmanin jaratiliw tariyxi ham onin jaziliwina sebep bolgan socialliq-siyasiy ortaliqti aniqlap aliw ushm da zarur.

Ayyemgi qoljazba shigarmalarda kop hallarda avtordm ati belgili ham kozge taslanatugm jerde, maselen, shigarmanin basi yaki aqirinda berilmeydi. Geyde ol kirisiwde yaki shigarma ortasinda, waqiyalar arasinda birer bir masele boyinsha tilge alinadi. Kop hallarda bolsa avtor ozinin haqiyqiy atin aytpay, "paqir puqara", "azzi", "bul qariyp bende" dep ataw menen sheklenedi. Bunday jagday da shigarma betpe-bet, qatarma-qatar ayiriqsha itibar ham teren liyreniliwi lazim, sebebi kobinese sonday da boladi, shigarmanin birer jerinde avtor ozi, atasi ham jaqinlari haqqinda bir-eki kaliyma aytip otedi, yaki bayan etilip atirgan waqiyaga ozinin munasibetin(maselen, "Abdullah taxtqa otirgan waqta kamiyna Xofizi Tanish ibn Mir Muhammad 33 jasta edim") bildiredi.

Bul orinda soni da aytip otiw kerek, avtordm shaxsi, yagniy onin diinya qarasin amqlaw ushm shigarmanin uliwma ideyaliq jonelisin tuwri belgilep aliw

ulken ahmiyetke iye.

Derekti sirtqi belgilerine qarap analiz etiwdin jane bir ahmiyetli shartlerinen

biri onin jaziliw sebeplerin tuwn amqlawdan ibarat. Izertlewshi alim qolindagi shigarmanin jaziliw sebslerin, shigarma qaysi sociyalliq-siyasiy ortaliqtin onimi ekenin biliw zarur. Buni shigarmani zor diqqat itibar menen liyreniw arqali orinlaw mumkin,bolmasa onda keltirilgen ilimiy derekten tuwn paydalanip bolmaydi.

Derekti ishki belgilerine qarap analiz etiw. Derekti ishki belgilerine qarap analiz etiw degende oni mazmunina qarap analiz etiw,tiisindiriw,ideyaliq siyasiy manisi ham ilimiy qunin amqlaw maselelerin anlatadi.

Har qanday shigarmanin ilimiy quni onda bayan etilgen waqiyalardin haqiyqiyligi,keltirilge daliyllerdin tuwriligi ham aldiga surilgen pikir ham ideyalar menen olshenedi.Somn menen bir qatarda,bunda shigarmanin original (tup nusxa) yaki kompliyaciya (baspa) boliwi,toliq ham qisqaligi,waqiyalardin qay tarizde bayan etiliwi de lilken ahmiyetke iye,sebebi adette ilimiy izertlewler alip barganda original ham nadir nusxalarga suyenip ilimiy izertlewde keltirilgen har bir daliyll ham hatte cifr nadir dereklerden aliniwi kerek.Kimnindir kitabinda keltirilgen belgili attan paydalaniwdan saqlaniw lazim.Qanday qiyin bolmasin birinshi derekti tawip oqiw zarar.

Jane soganda itibar beriw kerek, klasshq jamiyet sharayatinda jazilgan shigarmalardin avtorlari kobinese ozleri keltirip atirgan daliyllerden tuwn juwmaq shigarmaydi; olardin pikirlerinde aniqsizliq, qateshilik ham qarama-qarsiliqlar ushiraydi. Bul tabiyiy jagday, albette, sebebi olar jasap doretiwshilik etken ortaliqtin ozi kelispewshilikler menen tolip tasqan.

Derektin mazmunin analiz etiwde jane bir narsege itibar beriw lazim. Avtordin dunya qarasindagi klasliq shekleniw,waqiyalar ham faktlar ustinen juwmaq shigarganda juz beretugin kelispewshilik ham qarama-qarsiliqlar menen bir qatarda, ayrim Jagdaylarda haqiyqiy pikir juritiw jagdaylari ham boladi. Bunday jagdaylarda avtor kobinese oz pikir ham usinislarin boyawli atamalar ham tariyxiy sozler arasina jasirinadi,goroskop (adamlar

tuwilganda onin tagdirin yaki bir ulli shaxs qatnasiwinda boliwi mumkin bolgan ahmiyetli waqiyanin natiyjesin planetalardin sol waqittagi jagdayi ham omina qarap amawli kesteler quralinda aldmnan belgilew), sonday-aq, kop asir aldin bolip otken ham tiykarinan avtor bayan etpekshi bolgan waqiyaga uqsas faktlerdi misal sipatinda keltiriw usili menen bayan etken. Bir-eki misal keltiremiz. “Abdullanama” shigarmasinin avtori Hofiz Tanish Buxariy (XVI asir) tamqli Joybariy xojalardan biri xoja Muhammed Islam (shama menen. 1493-1563) ham onin “Jeti lqlimnin shaqqan esapshilari” (bir bolganda ham) juzden birin ham esaplamaytugin esapsiz bayliqlarga bolgan qatnasin Tafsir ham Xadis kitaplarina tayanip, usi sozler menen bayanlaydi: “Tafsirat ul-mubtadin” nin ushinshi babinda aytilgan, jahan belgileri bolganliqlari ushin gana emes, balki ogan tiyisli boliwlari ham mal-dunyaga kewil qoyiwdan ozin tiymaganliqlari ushin jamandur. Sol sebepli hizrat risolat - panax (Muhammed paygambar) ... bul manisten xabar berdi (ham aytti) “Mal-dunyani dos tutiw har qanday gunanin basidur”. Ashtarxaniylerden Ubaydullaxannin (1702-1711) kitabi avtor Mir Muhammed Amin Buxariy usi xannin oltiriliw sebeplerin onin xizmetindegi kemshiliklerden, anigiragi atirapina pas ham satqin adamlardi toplap alip,saltanat ham xaliq jagdayinan biyparwa bolganliginan izleydi; “Ravzat us- safo” da aytilgan (jahan ustinen hukim jurgiziwdm) birinshi sharti hukimdar sir saqlay alatugin,zarur mamleket islerinde erkin pikirge iye bolgan maslahachilerdi tarbiyalap jetkeriwi kerek. Jahan ustinen hukim jurgiziwdm ekinshi sharti sonda, (hukimdar) ozine jetik,aqil,hujdanli,kishpeyil ham talantli adamlardi jaqinlastiriwi lazim... Sogan uqsas, “Siroj ul-mulk” kitabinda qissa aytilgan, Nushirvan kunlerdin bir kuni bas ruwxaniyden soradi; “Mamleketttin krizisine sebep ne?” Bas ruwxaniy juwap berdi; “Bunin sebebi ushew. Birinshisi, mamlekettin uliwma xalqi joqan hukimdardan jasirin tutilsa; ekinshisi, xaliq pacha gazep ruwqiy jagday da tarbiyalansa; ushmshi, saliq tolewshilerdin jabir zulimi artip kece”. Mir Muhammed Amin Buxariy joqanda aytilganlardan juwmaq shigarip bilay dedi; “Okinishlisi sonda ush zarur shart Sayyid Ubaydullaxan hukimranligina tiyislidur... Pacha hukimranliginin ekinshi yariminda aldin otken pachalar tariyxinan, ata-babalarinin isinen shetke shiqti. Aqirgi kush quwatin pas ham azzi, insapsiz ham adepsiz adamlardi tarbiyalawga jumsadi, olardi ozine jaqinlastirdi; hujdansiz,haram jumisshilar ham hayeller menen jaqin qatnastan boldi,mine solardin hammesi onin mamleketin kriziske ushiratti”.

Juwmaqlap aytqanda, derekti ilimiy analiz qiliwdan gozlengen maqset, onin zarur ham ilimiy tareplerin aniqlaw, onda keltirilgen dalillerdin birinshi darejedegisin ekinshi darejedegisinen,tuwrisin haqiyqattan jiraq bolganlardan ajirata biliw hamde en tiykargisi shigarmada bayan etilgen waqiyalardi (xalis tariyxshi) koz qarasinan turip bahalay aliwdan ibarat.

Janede soni aytiw kerek, derekti tek onin bir ozinde keltirilgen dalil ham magliwmatlarga qarap bahalap bolmaydi. Ayrim jagdaylarda keltirilgen daliyller qalbeki, bayan etilgen waqiya bolsa qalbekilestirilgen boliwi ham mumkin. Sonin ushin ham qandayda bir shigarma haqqinda amq bir pikir aytiwdan aldin oni ozine uqsas shigarma menen salistirip koriw, keltirilgen dalillerdi bir-biri menen salistiriw ham tekseriw kerek. Bulsiz birde-bir tariyxiy waqiyaga halis jaqinlasip bolmaydi.

Biziң үlkemiz Tүslik Aral boyы, Xorezm

oazisi jazda qurgʻaq, kem jauыn jauatugʻыn, qыsta soʻoʻыq keskin kontinental

ыqlыmgʻa iye. Bulardan basqa shol zonasы basыm bolыp, siyrek paydalы

ӛsimlik qaplamlarыna iye. Ulыuma atmosfera jamgʻыrlarыnың kemligi –

300 mm deyin bolыp, ol jыl pasыllarы boyыnsha tekis yemes, bunың үstine

poʻoʻlanыu kushli. Әne usыnday ыqlыmiy ӛzgesheliklerge iye bolgʻan үlkemiz

tәbiyatы qolysыzlыgʻыna qaramastan arxeologiyalыq izertleuler boyыnsha

paleolit (yerte tas) dәuirinen baslap үlkemiz antropogenez protsessleriniң

biri bolgʻan. Bul haqqыnda Үsturttegi, Sultan Vays tauы, Qыzыl qumda

tbыlgʻan paleolit tabыlmalarы derek beredi.

Tariyxыy rauajlanыu barыsыnda: bronza, yerte temir әsirinen soң Orta

Aziya aymaqlarыndagʻыday үlkemizdede qәdimgi hәm orta әsirlerde

sivilizatsiyalыq qubыlыslar raoʻajlanыp bardы. Qalalar feodallыq

jәmiyettiq siyasiy, mәdeniy, ekonomikalыq oraylarы boldы. Qalalar ӛzbek

mәmleketshiliginiң qәliplesioʻinde әhmiyetli orыn tutadы. Qala hәm

mәmleket tүsinigi bir-biri menen tыgʻыz baylanыslы. Ӛzbekstandagʻы

mәmleketshilik hәm qala tariyxы tereң tamыrlargʻa iye. Qalalar tariyxы

Jipek jolы tәsirinde Shыgʻыstың kӛplegen yelleri menen baygiles

dәrejege jetti. Sonың ushыnda biziң jurt basshыmыz -

“Өzbek mәmleketshiliginiң tariyxы - deydi Prezidentimiz

I.A.Karimov - Yegipet, Kыtay, Hindistan, Yunonistan, Iran kabi qadimgi

mamleketler tariyxы menen bir qatarda turadы” - dep tastiyqlaydы.

Xiyoʻa qalasыnың 2500 jыllыgʻыna bagʻыshlangʻan saltanatlы mәresimde

(20-oktyabr 1997j.) shыgʻыp sӛylegen sӛzinde “Ӛzbek mәmleketshiliginiң

tamal tashi aynan Xorazm vohasida quyilgan” - deb tastыyыqlagʻan (Xalq

soʻzi, 1997)1

. Haqıyqattanda yertedegi ózbek mәmleketshiligine negiz salыngʻanlыgʻыna 2700-3000 jыl bolgʻanlыgʻыn tariyxы derekler dәllyillep

turыptы .Orta Aziyadagʻы yertedegi Sogda, Baktriya, Xorezmde qәliplesken

qalalar jasы da sol dәoʻirler menen tutasadы. Samarqand 2750, Shaxrisabz

2700, Xiyoʻa, Buxara, Termez jaslarы 2500 jыllыq tariyxqa iye.

Orta әsirlerden burыn Yegipet, Vaviloniyada yerte qulshыlыq

mәmleketler e.b. IV-mың jыllыqta, Qыtayda e.b. II-mың jыllыq

ortalarыnda, Xorezmde e.b. I mың jыllыq baslarыnda Yunonistonda e.b.

VII-ә qәliplesti.

Xorezmde mәmlekettiң qәlipleskenin dәslepki jazba magʻlыoʻmatlarda

biz zaratushtiylerdың muqaddes kitabыnda “Avesto” dan hәm ullы babamыz

Abu-Rayxan Beruniydiң “Qadimgi xalыqlardan qalgʻan yestelik” atlы

shыgʻarmada ushratamыz.

Biz joqarыda keltirgen jazba dereklerdi arxeologiyalыq magʻlыumatlar

tastiyqlaydы. Arxeologiyalыq dereklerdi toplauda 1937-j. dүzilgen

Xorezm arxeologiyalыq - etnografiyalыq ekspeditsiyasыnың (XAEE) xыzmeti

үlken. Bul ekspeditsiya jumыsы belgili arxeolog, etnograf, etnolog,

tariyxshы S.P.Tolstov (1907-1976) atы menen tыgʻыz baylanыslы. Bul ullы

ilimpaz dүzgen Xorezm arxeologiyalыq ekspeditsiyasы jumыslarы 1992-j.

deyin dauam yetti. Ekspeditsiyanы (XAEE) basqargʻan S.P.Tolstov hәm onыn

shәkirtleri Yekinshi dunya jүzlik urыs (1941-1945) jыllarыna shekem-aq

Amudaryanың tӛmengi quyar jerindegi barlыq territoriyada arxeologiyalыq,

etnografiyalыq izertleuler obyektine aynaldыrdы. Bul izertleuler

nәtiyjesinde antropogenez protsessleri, sivilizatsiyalыq rauajlanыu

basqыshlarыnda ekologiyalыq qublыslardың bolgʻanыn kӛrsetti.

Biraq, atap ӛtiuimiz kerek Xorezm oazisi, Amudarya boylarыnda 1929-

jыldan baslap Gӛne-Urgench hәm Xojeli rayonlarы Rossiya Akademiyasы

Jemiyetlik penler ilim izertleu (RANION) ekspeditsiyasы tarepinen ilimiy tiykarda izertlendi.2

1929-jыlы baslangʻan Orta Aziya tariyxыy-

etnografiyalыq izertleoʻleri Shыgʻыs xalыqlar tariyxы muzeyi tarepinen

shӛlkemlestirilip 1932-1934 jыllarы daoʻam yetti. 1937 - jыldan bir neshe

jыlgʻa dauam yetken үzilisler menen bul izertleuler Xorezm arxeologiyalыq

ekspeditsiyasы (Moskva qalasы, XAEE) tәrepinen dauam yetildi.

Usы jыllar daoʻamыnda bul ekspeditsiyalar tәrepinen antik dәoʻirden

soңgʻы orta әsirlerge shekemgi zamandagʻы yestelikler izertlendi. Bul

izertleuler juoʻmaqlarы S.P.Tolstov tarepinen үyrenilip

tәrtiplestirilgen. XAEE ilimiy xыzmetkerleri tәrepinen jazыlgʻan

miynetlerde, maqala kitaplarda Aral boyы aymaqlarыnda, Xorezm

oazisinde sivilizatsiya basqыshlarыnың rauajlanыuы, ayrыm izertileuler

arqalы olardың inqirazgʻa ushrau sebeplerine de azы kem toqtap ӛtilgen.

Biraq yeski dүzimlerdiң ideolgiyalыq tүsiniklerine baylanыslы

yesteliklerdiң bүliniui, arxeo-etnografiyalыq materiallardың

ekologiyalыq jagʻdaylargʻa baylanыslы qublыslardы үyreniudegi әhmiyetine

dыqqat audarыlmagʻan.

Bul, Xorezm arxeologiyalыq – etnografiyalыq ekspeditsiyasыnың ilimiy

isleri ӛz zamanlaslarы tәrepinen bahalandы. Ekspeditsiya jumыslarыna

arnalgʻan ilimiy anjumanlar, maqala ham arnaulы toplamlar

shӛlkemlestirildi. Biraq bul ekspeditsiya izertleuleriniң Aral boyы

jerleriniң ӛtmishte hәm bүgingi kүndegi arxeo-etno tariyxы,

ekologiyalыq jagʻdaylardың kelip shыgʻыuы, Aral boylarыnda qadimgi

sivilizatsiya oshaqlarыnың kriziske ushrau jagʻdaylarыn үiyreniu mәselesi

izertlenbey qalgʻan.

Soʻoʻ tanqыslыgʻы sebepli Aral boyыnda XX – әsirdiң 80-90 –

jыllarыnan baslap ekologik mashqalalar payda boldы. Aral teңiziniң

qurыp barыuы paxtashыlыq maydanlarыn әdeten tыs keңyeytiui sebepli soʻoʻ

resurslarыnың teңizge kelip tүspeuine baylanыslы kelip shыqkan mәsele Bul jagʻdaydы Ӛzbekistan Respublikasы Prezidenti I.A.Karimov 2009

–j. 28-29 aprel kүnleri Qazaxstannың Almatы qalasыnda bolыp ӛtken

Araldы qutqarыu xalq aralыq Jamgʻarmasыnың tasisshi mәmleketler

basshыlarыnың keңyeyttirilgen quramыndagʻы ushrasыuыnda “Bugungi kunda

shunisi mutlaqo ravshanki, Orol buyida kelib chiqishi va asoroti

jihatidan global, tabir joiz bulsa, butun saѐramiz miqѐsidagi murakkab

ekologik ijtimoyi – iqtisodiy va demografik muommalar kompleksi yuzaga

kelgan” deb aytыp ӛtken yedi.3

Aytыp ӛtilgenindey usы ekologiyalыq jagʻday, bәrinende burыn

Qaraqalpaqstan Respublikasы, Xorezm ualiyatы tabiyatы menen arxeo-

etnologiyalыq yesteliklerine de unamsыz tәsir yetpekte. Ekologik jagʻday

sebepli regionda topraqtың duzlanыuы, jer astы sүүlarыnың kӛteriliui,

shorlanыu kusheydi. Mәselen Aral teңizi basseyninde sүgʻarыlgʻan

maydanlardың, yagʻnыy “qәdimgi soʻgʻarыp yegiletugʻыn jerler” de 60 % artыgʻы

shorlangʻan4

. Bul ata – babalar miyrasы tariyxыy yestelikler – arxeologiya,

arxitektura obyektlerine unamsыz tәsirin tiygizbekte. Bul ӛtmish

gualarыn, materiallыq hәm ruxыy tүsiniklerdi ӛzinde sәulelendirgen

yestelikler biziң xalqыmыzdың mәdeniy etno-ekologik qadiriyatlarы,

tүsinikleri menen tыgʻыz baylanыslы. Diyxanshыlыq, ӛnermentshilik,

shaharsazlыq tүrli usыl ham bagʻdarlar menen jetilistirilib barыlgʻan.

Basqasha aytqanda ӛtmishte de mәdeniy-etnik dәstүrlerden paydalanыu

orыnlarda ekologik mashqalalardың payda bolыuыna jol qoymagʻan. Aral

boyы xalыqlarыnың arxeo-etnologiyalыq ekologik mashqalalarыn

uyreniude XX – әsirdiң ullы etnolog, arxeolog ilimpazы S.P.Tolstov

dүzgen (1937 – 1992) Xorezm arxeologiyalыq – etnografiyalыq

ekspeditsisыnың xыzmeti үlken.