Reja: Xelitseralilar tashqi tuzilishi

Qorincha o‘n bir bo‘g‘imning qo‘shilib ketishidan hosil bo‘lgan. Qorinchaning pastki tomonida nafas olish organlari, jinsiy organ yo‘llari, “o‘rgimchak bo‘rtmasi” va eng oxirgi qismga anal teshigi ochilgan. Qorinchaning oldingi qismiga ikki juft (yoki bir juft) “o‘pka” teshigi, ba’zi turlarida esa o‘pkaning o‘rnida paydo bo‘lgan traxeya naychasining yo‘li ochilgan. Har bir “o‘pka” nafas olish teshikchasining ichki qismida joylashgan yuzlarcha “varaqcha” lardan iborat bo‘lib, mazkur varaqchalar oralig‘ida havo kirishi bilan hayvon nafas oladi. Bu bilan o‘pka varaqchalarining ichki qismida harakatlanuvchi qon oksidlanadi. Bu xildagi “o‘pkа” qadimgi o‘rgimchaksimonlar jabrali oyoqchalarining o‘zgarishi natijasida rivojlangan.
Traxeya – shoxlangan naychalar sistemasidan iborat bo‘lib ichga qayrilib, ustigma teshikchasi orqali tashqari bilan tutashgan. Bu xildagi organ o‘pkaning o‘rnida joylashgan.
“O‘rgimchak bo‘rtmasi” 2-3 yoki 4 juft oyoqchalarning qoldig‘idan rivojlangan. “Bo‘rtma” o‘simtalarining uchida xitinlashgan juda ko‘p naychalar bor. O‘rgimchak tolasi hosil qiluvchi bezlarning yo‘llari shu naychalarga ochilgan. Tola hosil qiluvchi bezlarda juda ko‘p bo‘lib, ular qorinchaning ichki qismida joylashgan. Bezlardan ajralgan suyuq modda havoda qotib, tolaga aylanadi. Ko‘pincha yuzlab naychalardan ajralgan tolalarni o‘rgimchak birlashtirb, yo‘g‘onroq va mustahkam ip hosil qiladi. Bir qancha o‘rgimchaklar har xil toladan turli maqsadda foydalanishadi. Ovlash maqsadida ajratiladigan yopishqoq tolalar uzoq vaqt qotmaydi. O‘rgimchak tolasi juda chidamli (u tabiiy ipakdan 2-6 barobar chidamli) va pishiqligi aniqlangan. O‘rgimchaklar toladan tuzoq qurish, uya yasash, bir daraxtdan ikkinchisiga o‘tadigan “arqon yo‘li” o‘tkazish yoki tuxum qo‘yadigan pilla yasash kabi maqsadlarda foydalanadi. Ko‘pchilik yosh o‘rgimchaklarning ajratgan paxtasimon tolasi ularning avlodlarini boshqa oblast va qit’alarga tarqatuvchi “parashyut” vazifasini ham o‘taydi.
O‘rgimchaklarning hazm organlari turli hasharot va mayda hayvonlaning tana suyuqligini so‘rib ovqatlanishga moslashgan. Kalta qizilo‘ngach boshko‘krak qismidagi “so‘ruvchi” oshqozonga tutashgan. Bu organ esa oshqozonning oldingi qismidan 5 juft “ko‘richak o‘simtalari” hosil qilingan. Ushbu o‘simtalar bosh tomoniga va oyoqlarning ichki qismigacha o‘sib kirgan. So‘rib olingan oziq “zapasi” mazkur o‘simtalarda saqlanib hazm bo‘ladi. Qorincha qismi orqali o‘tgan ichak anal teshigiga ochilgan. Ichakning oldingi qismiga “jigar” deb nomlangan organ tutashgan. Jigar ham oziqni hazm qilishda aktiv qatnashadi.
“Koksal bezlari” (ayirish organlari) oldingi oyoqlarning ostiga ochilgan. Bir qancha turlarida “koksal bezlari” bo‘lmaydi. Bularda “Malpigi naychalari” tipidagi ayirish organlari bo‘lib, buning yo‘li ichakka ochilgan. Qon aylanish sistemasi qorinchaning yelka tomonida joylashgan naychasimon yurak va kalta qon tomirlaridan tuzilgan. Yurak perikardiy bo‘shlig‘ida joylashgan bo‘lib, mazkur bo‘shliqqa to‘plangan qon – maxsus teshikchalar orqali yurak ichiga o‘tib, undan tanaga tarqaladi.
Nerv sistemasi “miya” deb nomlangan kata halqum usti nerv bo‘g‘imi va u bilan tutashgan halqum osti bo‘g‘imidan iborat bo‘lib, bular qorin nerv zanjirining markazlanishi natijasida rivojlangan. “Miya”dan ko‘zlarga, sezuv tukchalari va boshqa organlarga nervlar tarqalgan. To‘rt juft ko‘zlarning ikki jufti kattaroq, ikki jufti kichik, ular har xil turlarida turlicha joylashgan. O‘rgimchaklar hayotida ko‘zlarga nisbatan teri sezuv va hid sezuv organlari muhimroq rol o‘ynasa kerak.
Tanasida, ayniqsa, xeletsera, pedapalp va oyoqlaridagi juda ko‘p tukchalar teri sezuv va hid sezuv organlari vazifasini o‘taydi.
O‘rgimchaklar hasharotlar (pashsha, hatto katta qo‘ng‘iz va boshqalar)ni maxsus to‘qilgan tuzoq yordamida ovlaydi. Ovning tuzoqqa ilinishida tuzoq tolasining yopishqoqligi ma’lum ahamiyatga ega. O‘rgimchak ancha uzoqdan ov poylaganligidan maxsus “signal tolasi” uni tuzoq bilan tutashtiriladi. Ov ilinganligini mana shu tola bildiradi va o‘rgimchak tezdan yetib kelib, ovni tolalari bilan o‘rab bog‘lay boshlaydi va uni chaqib o‘ldiradi.
Zahar bezining ta’sirida ovlangan hashorat tanasidagi hamma to‘qimalar “erib” suyuqlikka aylanadi. Bir oz vaqt o‘tgach, o‘rgimchak ov tanasini teshib, mazkur “pishgan” oziqni so‘rib oziqlanadi.
Turli o‘rgimchaklar turli xil va turli shaklda tuzoq to‘qiydi. Ba’zi katta o‘rgimchaklar (masalan, qushxo‘r o‘rgimchak) ovni “maydalab” yeydi; u mayda qushlardan tashqari baqa, kaltakesak, sichqon kabi hayvonlarni ham bemalol tutib yeyishi mumkin.
O‘rgimchaklar ko‘payish vaqtida o‘z tuxumlarini maxsus toladan to‘qilgan pilla ichiga qo‘yadi (pillalar bir necha mm dan 2 sm gacha kattalikda). Har bir pillaning ichiga 10-15 tadan 1000 tagacha tuxum qo‘yadi. Bir qancha o‘rgimchaklar tuxum qo‘yish uchun maxsus uya yasaydi. Ko‘pchilik turlarida nasl uchun qayg‘urish rivojlangan.
O‘rgimchaklarning o‘rtasida o‘zining hayotiy xususiyati bilan suv o‘rgimchagi alohida o‘rin tutadi. Bular sayoz chuchuk suv havzalarida, suv tubidagi xashaklar orasida maxsus uya yasab, suvdagi mayda hayvonlar bilan oziqlanib yashaydi. U o‘z uyasini havo bilan to‘ldirib oladi. “Havo tashish” uchun u vaqt-vaqti bilan suv betiga chiqib turadi.
O‘rgimchaklar Yer yuzida nihoyatda keng tarqalgan mahluqlar bo‘lib, bularning 21 mingdan ko‘p turi ma’lum. Jumladan Rossiyada 1200 tacha turi bor. Ko‘pchilik turlari tropik qit’alarda tarqalgan. Bularning o‘rtasida tropik o‘rmonlarda uchrovchi eng katta (10-15 sm gacha) qushxo‘ro‘rgimchaklar ma’lum. Bular kechalari uxlagan qushlarni yoki mayda sut emizuvchilarni zaharlab yeb, hayot kechiradi. Ayrim hollarda qushxo‘rlar odamni ham zaharlaydi.
Xulosa:
Janubiy Amerika (Peru, Braziliya, Argentina) da tarqalgan Arancidae hamda Lycocidae oilalariga kiradigankuchli zaharli o‘rgimchaklar ko‘pincha odamlarni chaqib, halok bo‘lishiga sabab bo‘ladi. O‘rta Osiyo, Kavkaz va Qrimda, shuningdek Eron, Afg‘oniston hamda Turkiyada ko‘pincha qirlar, yaylovlar va bedazolarda tarqalgan mashhur zaharli o‘rgimchak qoraqurt (biy) eng zaharli o‘rgimchaklardan. Davolanmagan hollarda qora qurt chaqqan odam, ko‘pincha o‘ladi. Bundan tashqari qora qurt ot, mol, tuya kabi uy hayvonlarini chaqib, o‘lishiga sabab bo‘ladi. Uning zahri faqat qo‘yga ta’sir qilmaydi.
Rossiyada tarqalgan zaharli o‘rgimchaklardan bir guruhi tarantullar bo‘lib, ularning zahari odamga chayon chaqqandek ta’sir qiladi va kishiga ancha azob berishi mumkin. Ko‘rsatilgan hollarni hsiobga olmaganda, o‘rgimchaklarning hammasi foydali hayvonlardir. Ular juda ko‘p zararkunanda hashoratlarni qirib, xalq xo‘jaligiga katta manfaat yetkazadi.