Reja: Xelitseralilar tashqi tuzilishi

O‘rgimchaksimonlar (Arachnida) sinfi аsosiy turkumlari va muxim vakillari.
Qisqichbaqachayonlar (Eurypterida).
Qisqichbaqachayonlar - yerda ordovik davrida paydo bo’lib, perm davrida butinlay qirilib ketgan. Bu dengiz chayonlari suvda yashagan. Ular dengizda va chuchuk suvlarda yashab ayrim turlari quruqlikda ham yashashga moslashgan.
Evripteridlar eng yirik bo’g’imoyoqlilar bo’lib ayrim turlari uzunligi 3metrgacha borgan. Evripteridlar hozirgi chayonlarga ko’pgina tomonlari bilan o’xshasada ular xanjardumlilarga qarindosh sanaladi. Qisqichbaqachayonlarni faqat qazilma qoldiqlari bizgacha yetib kelgan.
Chayonlar (Scorpiones) turkumi.
Chayonlar turkumiga mansub bo‘lgan o‘rgimchaksimonlar (bularning 600 tacha turi ma’lum) paleozoy erasidan, ya’ni bir necha yuz million yillardan buyon yashab kelayotgan va dastlabki avlodlarining tushilishi va qiyofasini saqlab kelgan bo‘g‘imoyoqlilar bo‘lib, paleozoyning sillurdavrida suvda yashagan avlodlariga ko‘p jihatdan o‘xshash maxluqlardir.
Chayonlarning qadimgi avlodlari ko‘rsatilgan issiq iqlimli erada yashagan bo‘lganidan hozirgi turlari ham asosan tropik va subtrpik qit’a va oblastlarda: Afrika, Janubiy va Markaziy Amerika, Hindiston, Janubiy va Sharqiy-janubiy Osiyoda tarqalgan. Rossiya da O‘rta Osiyo, Zakavkaze va Qrim yarim orolida ko‘proq uchraydi.
Chayonlarning tanasi boshko‘krak (prosoma), oldingi qorincha (mezosoma) va ketingi qorincha (metosoma) qismlariga yaxshi ajralgan. Boshko‘krak qismi va oyoqlari qalin chidamli xitin bilan qoplangan. Bosh tomonining ustida bir juft kattaroq ko‘z, yon tomonida esa 5 juft mayda sodda ko‘zchalar joylashgan. Boshko‘krakning qorin tomonida og‘iz, bir juft o‘tkir “tishli” xeletsera va bir juft juda katta pedipalp joylashgan. Ovqat ovlashda eng asosiy qurol bo‘lmish pedipalplar qisqichbaqadagi qisqichoyoqlarga o‘xshab, zo‘r muskulli omburchalar bilan qurollangan. To‘rt juft ko‘krak oyoqlari yurishga xizmat qiladi.
Olti segmentli, yaxshi chegaralangan va enli oldingi qorinchaning birinchi segmentiga (qorin tomoniga) jinsiy yo‘l ochilgan bo‘lib, mazkur bo‘g‘imda bir juft kattagina “tarmoqsimon” organ joylashgan. Qolgan to‘rtta segmentga bir juftdan nafas olish organlari “o‘pka” teshikchalari ochilgan. Ketingi qorincha (“dum”) 5 – 7 bo‘g‘imli bo‘lib, uning eng oxirgisida zahar bezi va nayza joylashgan. Anal teshikchasi nayzali bo‘g‘imning yuqoridagisiga ochilgan.
Chayonlar – tungi hayvonlardir, ular kunduzi tuproq ichidagi yoki tosh-g‘isht kovaklari orasidagi “uyalarida” yotib, kechalari “ov”ga chiqishadi va dumini yuqoriga qayirgan holda tez yugurib harakat qiladi. U yo‘lida uchragan hashoratlar, o‘rgimchak va boshqa mayda hayvonlarni pedipalplari bilan ushlab, yeydi. Agarda kattaroq qo‘ng‘iz (hatto, mayda sichqon yoki kaltakesaklar) uchrab qolsa ularni chaqib o‘ldirgach, yeya boshlaydi. Och qolgan chayonlar, hatto o‘z avlodlari (jumladan bolalarini) yeyishdan ham qaytmaydi.
Chayonlarning tuxumi urg‘ochining jinsiy yo‘llarida rivojlanib, mayda bolachalar shaklida tug‘iladi. Bitta urg‘ochi 5 tadan 20-30 tagacha bola tug‘ishi mumkin. U mayda bolalarini bir necha kungacha yelkasida ko‘tarib yuradi. Chayon bolalari bir necha po‘st tashlab, 1-1,5 yildagina voyaga yetadi. Chayonlar eng qadimgi va juda oz o‘zgargan hayvon bo‘lganligi uchun Yerning hozirgi geografik holati shakllanishini o‘rganishda ma’lum nazariy ahamiyatga egadir.
Chayon zahri oqsil xarakteridagi murakkab organik modda. Zahar mayda hayvonlarni tez o‘ldiradi. Chayon zahri – ular aktivlashgan yoz oylarida kuchli bo‘lib, chaqqan odamga bir necha kun azob berishi mumkin. Lekin chayon zahridan odam o‘lishi juda kam sodir bo‘ladi. Zahar bolalarga tez ta’sir etadi (ayrim hodisalarda bola zaharlanib, nobud bo‘lishi ham mumkin). Chayon – zararli hashoratlarni yo‘qotuvchi foydali maxluqdir.