Режа: Қуруқликдаги сувлар ва уларнинг геологик иши Селнинг геологик иши ва пролювиал тоғ жинслари Қуруқликдаги сувлар ва уларнинг геологик иши

Дарёларнинг геологик иши
Кўп аҳоли яшайдиган пунктлар, саноат марказлари, қишлоқ хўжалик майдонлари дарё водийларига жойлашган. Дарё геологик нуқтаи назардан уч қисмдан иборат бўлади; юқори, ўрта, ва қуйи оқим. Дарёларнинг сув оқадиган жойи ўзан деб аталади.
Иссиқ кунлар бошланиши билан тоғлардаги қор ва музлар эриши ва баҳордаги ёғингарчилик кўплиги туфайли сув сатҳи кўтарилади, баъзан қирғоқларга чиқиб кетади, уларни емиради. Дарё бошланиш қисмидаги тоғ жинсларини ювиб келиб, ўз йўлида ўрта ёки қуйи қисмларида уларни ётқизади, натижада аллювиал ётқизиқлар ҳосил бўлади, буни аккумуляция жараёни дейилади.
Аллювиал ётқизиқларни ташкил қилган жинслар доналари сараланган, силлиқланган бўлади. Дарё сувлари ўзан туби ва ёнларини тўхтовсиз емиради. Бунга дарё эрозияси - дейилади. Дарё қуйиладиган сув ҳавзаси сатҳи эрозия базиси дейилади. Масалан, Чирчиқ ва Оҳангарон дарёлари эрозия базиси, Сирдарёнинг сув сатҳи ҳисобланади. Сирдарёнинг эрозия базиси бўлиб, Орол денгизининг сатҳи ҳисобланади. Ўзан ва қирғоқларнинг ювилиши натижасида дарёнинг иккала қирғоқларида поғона - поғона шаклидаги баландликлардан иборат супачалар ҳосил бўлади, булар дарё террассаси деб аталади. Дарё террассаси ўз тузилишига қараб, учга; эрозион (ювилган), эрозион акқумулятив (ювилиб йиғилган) ва асосли террассаларга бўлинади.
Э розион террассалар дарё қирғоқларида туб жинсларнинг емирилишидан ҳосил бўлади (6.8- расм).
Эрозион акқумулятив террасса дарё ётқизиқларининг қайта-қайта ювилиб таги очилиши натижасида ҳосил бўлади. (6.9-расм)
6.8 – расм. Дарё эрозион террасалари-нинг кўндаланг кесими: дарё дастлаб аа¹, кейин вв¹ пунктир чизиқлари бўйича оққан; I ва II эрозион террасалар. Дарё водийсида эрозион ва акқумулятив циклларнинг бир неча марта такрорланиши туфайли эрозион ва акқумулятив террасалар ҳосил бўлади.
Террасалар водий ёнбағри бўйлаб қия суппачалар шаклида тарқалган бўлади, бундай суппачаларнинг сони ҳар хил бўлиб, 3 дан 20 тагача бўлади. Тузилишига кўра террасалар: аллювиалли, тўла аллювиал, ётқизиқларидан иборат, эрозион - туб жинслардан ташкил топган бўлиб, аллювиал жинслар билан қопланган бўлади.

6.9 – расм. Дарё эрозион – аккумулятив террасаларининг кўндаланг кесими: дарё дастлаб аа^1, кейин бб¹ ва вв¹ пунктир чизиқлар бўйича оққан; I, II, III, IV эрозион – аккумулятив террасалар.
Дарёларнинг емирилиб бориши, унинг яқинидаги аҳоли яшайдиган жойларга, саноат иншоотларига ва айниқса кўприкларга зарар етқазиши мумкин. Кўприклар учун таг ва ён эрозия ҳам хавфли ҳисобланади. Кўприкнинг таянч устунлари сувнинг оқими ва ўзанида бўлса, оқим юзаси бу зонада кичиклиги сабабли сувнинг тезлиги катта бўлиб, таги тез ювила бошлайди. Кўприкларни емирилишидан сақлаш чораси, таянч асосини иложи борича чуқуррок жойлаштириш, ва қўшимча чора сифатида харсанг тош, оғир юкларни кўприк асосига ташлашдир. Ён томонни ювилишдан сақлаш учун қирғоқ иҳота қисмларини мустаҳкамлаш зарурдир.