Режа: Туркистонда Чор Россияси ҳукмронлигини ўрнатилиши

Хива хонлиги
Россия билан 1873 йилда тузилган тинчлик шарт­но­ма­сига кўра, Хива хонлиги XIX асрнинг иккинчи ярми ва ХХ аср бошларида Россия давлати ҳомийлиги (про­тек­то­рати) остидаги давлатга айланди. Унинг таркибига ҳозир­ги Ўзбекистон Республикасининг Хоразм вилояти ва Қо­ра­қалпоғистон Республикаси, Туркманистоннинг Тошҳо­вуз вилоятлари кирди. Аму­дарё­нинг ўнг қирғо­ғидаги ер­ларда эса, маркази ҳозирги Тўрткўл (Петро-Александ­ровск) бўлган Амударё бўлими тузилиб (1873-1918), Тур­кистон генерал-губернатори Хи­ва хонини шу бўлим бош­лиғи орқали назорат қилиб ту­рарди.
Рус сармояси саноат, савдо ва қишлоқ хўжалигига ки­риб келиши натижасида асосан, хом ашёга дастлабки иш­лов берувчи корхоналар, пахта тозалаш, ёғ, тери-кўнчи­лик заводлари, темир йўллар қурила бошлади. Иқти­со­ди, айниқса, пахта етиштириш рус саноати ва бозори эҳ­тиёж­ларига мослашиш йўлидан борган Хива хонлиги бу­тун Ўрта Осиё сингари подшо Россиясининг асосий хом ашё базасига айлана борди.
Ушбу даврда ҳам Хива хонлигида ер мулки эгалиги­нинг асосан уч тури: мулк  хусусий ер эгалиги; подшо­лик ёки амлок  давлат ерлари; вақф ерлари, яъни руҳо­нийлар ва диний муассасаларга тегишли ерлар. Хон ўзи­нинг сиёсий таянчлари доирасини кенгайтириш мақса­дида кўплаб давлат ерларини махсус ёрлиқ билан хизмат эвазига ҳадя қилиб бера бошлади. Бундай ерлар солиқ­лардан озод бўлиб, ёрлиқлик мулки деб аталади.
Барча солиқ тўловчи аҳоли ерларининг миқдорига қа­раб, уч даражага бўлинган: 1) аъло  олий даража  10 та­ноб ва ундан ортиқ ерга эгалик қилувчилар, булар 3 тил­ла солиқ тўлаганлар; 2) ўрта (авсет)  5 танобдан 10 та­нобгача ери бўлиб, 2 тилла солиқ тўловчилар; 3) қуйи  1 танобдан 5 танобгача ери бўлиб, 1 тилла солиқ тўлов­чилар. Умуман олганда, хонликда доимий ва муваққат кў­ринишдаги 25 дан ортиқ солиқлар ва йиғимлар амалда бўлган. Ўзларининг ер мулкларига эга деҳқонлар давлатга ер солиғи тўлаганлар. Ерли ва ерсиз деҳқонлар асосий кўпчиликни ташкил қилиб, ерсизлари ижарачилар ҳисоб­ланган. Ижарачи деҳқонлар фойдаланиб туришга ол­ган ерлар кимга тегишлилигига қараб, уч турга бўлин­ган: а) беватан  давлат ерларининг ижарачилари; б) ко­ранда  хусусий ерларнинг ижарачилари; в) вақфдор  вақф ерла­рининг ижарачилари.
Давлат тузуми хусусида айтиш мумкинки, гарчи Хива хонлиги устидан Россия империясининг ҳомийлиги ўрна­тилган бўлса-да, бу ердаги олий ҳокимият хонга таал­луқ­ли бўлиб қолаверди. Аммо Хива хонининг ташқи сиёсати тўлалигича ва ички сиёсати қисман чегаралаб қўйилди. Россия протекторати остидаги Хива хонлигининг ҳуқу­қий ҳолати унинг атрофини рус қўшинлари эгаллаган пайт­да, яъни 1873 йил 12 августда Хива хони билан Рос­сия ҳукумати орасида тузилган шартнома билан белги­ланди. Хон ўзини Бутун Россия императорининг “Итоат­кор хизматкори” деб тан олди. Унинг қўшни мамла­кат­лар билан дипломатик алоқалари тугатилди. Шартнома хоннинг ташқи алоқалар ҳуқуқини йўқ қилиб, давлатнинг халқаро-ҳуқуқий ҳолатини ўзгартирди ва уни Россия ол­дида вассал давлатга айлантирди. Шу билан хон мам­ла­катнинг ички бошқарувида ҳам мустақилликдан маҳрум бўлди: мамлакатнинг барча маъмурий ва ҳарбий ман­саб­дор шахсларини тайинлашда Туркистон генерал-губерна­то­рининг розилигини олиши лозим эди. 1873 йилдаги шартномага мувофиқ, хон ҳукумати фаолиятини назорат қилиш ва у билан Туркистон генерал-губернаторининг ало­­қаларини йўлга қўйиш учун етти аъзодан иборат тар­кибда кенгаш (девон) тузилиб, улардан тўрт киши подшо маъмуриятининг вакиллари эди. Кенгаш раиси хон бўл­са-да, унинг қарорлари Туркистон ўлкасининг генерал-губернатори томонидан тасдиқланарди. Амударё бўлими тузилгач эса, шу бўлимнинг бошлиғи амалда Россия ҳу­куматининг Хива хонлигидаги дипломатик ва­килига ай­ланиб, кенгаш тугатилди. Губернатор ваколатига эга бўл­ган Амударё бўлими бошлиғи хон ва унинг ҳукумати фао­лияти устидан назорат қилиб турарди. Ушбу ўринда таъ­кидлаш лозимки, Хива хони Муҳаммад Раҳимхон II (1865-1910), Бухоро амиридан фарқли ўлароқ, мустақил­лик­ка интилган. Зукко давлат арбоби ва маърифатпарвар инсон бўлган, халқ ўртасида Феруз шоир сифатида шуҳ­рат қозонган хон Афғонистон амири, Туркия ва Англия вакилларини яширин қабул қилгани ҳамда қандайдир му­зокаралар олиб боргани ҳақида Туркистон генерал-губер­натори маҳкамасининг махсус бўлими, округ штаби контр­разведкаси ахборотлари мавжуд. Хивада ўтказилган бож ислоҳоти (1885) хонликни рус моллари бозорига ай­лан­тиргани, пул ислоҳоти эса (1900-1907) иқтисодиётни мушкул аҳволга солгани хонни ана шундай ҳаракатларга ундаган эди. Шунга қарамай, Хоразм хонлиги бу даврда ҳам мутлақ яккаҳокимликка  монархияга асосланган дав­­лат кўринишини сақлаб қолди. Ҳуқуқий жиҳатдан дав­лат бошлиғи тахтни меросий эгаллайдиган хон бўлиб, қонунчилик, маъмурий ҳамда олий суд ҳокимияти ҳам унга тааллуқли эди. У барча ер, сувларнинг эгаси ҳи­собланиб, давлатни ер эгалари бўлган зодагонлар, руҳо­нийлар ва олий унвонли ҳарбийларга таяниб бошқарган.
Қушбеги хонликнинг олий мансабдорларидан бўлиб, биринчи вазир даражасида мамлакатнинг жанубий қис­мини бошқарган ва хазинага солиқ ҳамда йиғимлар ту­шиши­ни кузатиб борган. Иккинчи ўриндаги меҳтар лаво­зимининг эгаси асосан, молиявий масалаларни ҳал қи­лиш билан бирга хонликнинг шимолий қисми аҳолисини бошқарган. Лекин мансабларнинг ваколатлари аниқ чега­ралаб қўйилмаган. Биринчи вазирлик ваколати кўпинча алмашиб, гоҳ қушбеги, гоҳ меҳтар ёки девонбеги қўлига ўтиб турган.
Муҳаммад Раҳимхон II даврида мамлакатни бошқариш Муҳаммад Мурод девонбеги қўлида тўпланган. Хива хон­лигида суд тизимига келсак, у деярли аввалги давр­лар­да­гига ўхшаш бўлган. Хон исёнчилик, талончилик ва шун­дай гуруҳлар бошлиқларининг жиноий ишлари юзасидан энг олий суд (ва судловни) амалга оширган. Ундан ке­йинги ўринларда қози ул-куззот ёки қозикалон (олий судья), фуқароларнинг фуқаролик ва жиноий ишларини шариат мезонлари асосида кўриб ҳал этувчи қуйи судлар-қозилар, ҳарбийларнинг ишларини кўрувчи қози аскар (ёки сипоҳийлар қозиси), нақиб  уруш ҳаракатлари дав­ри­даги катта қози, шунингдек, кейинчалик вужудга кел­ган апелляция (шикоят) поғонаси қозиларининг кенгаш­лари  “Ҳайъат ул-фукаҳо” (“Фақиҳлар хайъати”), диний иш­лар, уламоларнинг ишлари юзасидан “Маҳкамаи шаръия” (“Диний ишлар маҳкамаси”) каби судлар тур­ган. Диний масалаларда вужудга келадиган ишлар юзаси­дан олий ҳакам шайхулислом ҳисобланган.
Булардан ташқари, шу даврда хонликда тартиб-инти­зомга масъул бўлган мансабдор  эшон раис, қўшин бош­ли­ғи, ясовулбоши, миршаб  полиция бошлиғи бўлган. Хива хонлигига тобе бўлган кўчманчи аҳоли: туркманлар, қорақалпоқ ва қозоқларда кўпгина ҳолларда фуқаролик ва жиноят ишлари одат ҳуқуқлари асосида уларнинг бош­лиқлари  бийлар (суди) кенгашларида кў­риб, ҳал этил­ган.
1873 йилдаги шартномага кўра, Хива хонлиги доира­сидаги рус фуқароларининг жиноий ишлари ёки улар­нинг ўзаро низолари, хиваликларнинг уларга бўлган даъ­волари рус судларига тааллуқлилиги мустаҳкамланган. Хи­ва хонлиги бу даврда ҳам маъмурий-доиравий тузили­ши жиҳатидан 20 беклик, 2 ноибликка бўлинган бўлиб, бекликлар бошида ҳокимлар, ноиблар, ноибликлар бо­ши­да ноиблар турган, улар ҳам хон томонидан тайин­ла­ниши ёки озод қилиниши мумкин эди. Бу ерда пойтахт  Хива шаҳри алоҳида округ (вилоят ҳуқуқида) ҳисобланиб, у хон томонидан бошқарилган. Суд жараёни, гарчи жи­ноят ва фуқаролик ишларини алоҳида-алоҳида тартибда кўришнинг қоидалари (бир-биридан ажратилган) бўлма­са-да, у расмий (ёзма) характерга эга эди. Бизгача кўплаб суд-нотариал ҳужжатлар етиб келганлиги бунга мисол бў­ла олади. Жумладан, яқинда япон олимлари билан ҳам­кор­ликда нашр этилган “Хива суд ҳужжатлари каталоги” бунга ёрқин далилдир. Суд тортишувли мазмунда, маж­лис­лари очиқ, оғзаки тартибда олиб борилиб, қарор дар­ҳол қабул қилинган.
Ҳуқуқ тизими тўғрисида айтиш лозимки, фақат Тур­кистон генерал-губернаторлиги доирасидагина эмас, бал­ки Бухоро амирлиги ва Хива хонликларида ҳам маҳаллий халқ учун ҳуқуқнинг асосий манбаи шариат ҳуқуқи, шу­нингдек, одат ҳуқуқлари бўлиб қолаверди. Аммо шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, жиноят ҳуқуқи масала­лари­да хоннинг фармонлари ҳам ҳуқуқ манбаига айланган. Ҳатто ана шу ҳужжатлар асосида шариатда кўрсатилмаган жазолар ҳам тайинланган. Бир томони Россия фуқароси бўлган фуқаролар ва жиноят ишларига нисбатан эса мус­тамлакачилик ҳуқуқи қўлланилган. Шуни таъкидлаш ло­зимки, саноат ишлаб чиқаришининг ривожланиши билан бу ҳомийлик остидаги давлатларга ҳам Европа ҳуқуқи­нинг институтлари бўлган банк ҳуқуқи, акционерлик ҳу­қуқи, вексал, темир йўл транспортида юк ташиш ҳуқуқ­лари аста-секин кириб кела бошлади.