Reja: Ta’lim jarayonida onglilik va faollilik

Ta’lim jarayonida onglilik va faollilik 
O‘qitishga ongli munosabat va unda shug‘ullanuvchining faolligihar qanday 
pedagogik jarayonning samaradorligini oshiradi. P.F. Lesgaft ilgari surgan jismoniy 
tarbiya taoli-midagi onglilik va faollilik prinsipiharakat faoliyat-larini mexanik 
ravishda taqlid qilib bajarish orqaliharakatlarni o‘zlashtirishni katoiyyan qoralaydi va 
birinchi-lardan bo‘libharakatlarni taqqoslay olish, uning ta’lilini qilish orqali nazariy 
bilimlarni vaharakat faoliyatlarini egallash g‘oyasini ilgari surdi. U “jismoniy mashq 
bilan shug‘ullanish faqat kuchni, jismoniy rivojlanganlikni ko‘rsat-kichlarini 
oshiradi”, 
– 
degan qo‘pol tushunchani asosiy xatolardan biri deb ko‘rsatdi. 
Tarbiya jarayonida bu prinsipni qo‘llash mashg‘ulotni umumiy vazifalariga 
qiziqish uyg‘otish va fikrlashni shakl-lantirish bilan boshlanadi. Eng avvalo,harakat 
faoliyatinihayotiy-amaliyligi aniq misollar yordamida, taolimning mavzulashtirish 
orqali amalga oshirila boshlanishi lozim. O‘qitishning boshlang‘ich etapidagi tor, 
ongli fikrlash doirasi, mazmuni (qomatining chiroyli bo‘lishi, kuchining ortishi 
vah.klar) mashg‘ulotlardagihayotiy-amaliyholatlar orqali, jismoniy madaniyat va 
sport mashg‘ulotlarida shaxsni ijodiy me’natga va Vatan mudofaasiga tayyorlashdek 
vazifalarnihal qilish bilan asta-sekin ixtisoslik bilimlarga tayanib amalga oshiriladi. 
Maxsus ommabop adabiyotlar, qo‘llanmalar tavsiya qilinadi. Nazariy bilimlarni 
ortishiga erishish onglilik prinsipining o‘zak maqsadlaridan biridir. Bu maqsadga 
erisha olmaslik kundalik bajariladigan jismoniy mashqlar bilan shug‘ullashnish 
mashg‘ulotlariga odatning shakllanishi susayti-radi, jismoniy mashqlar bilan 
shug‘ullanishni turmush tarziga aylanishiga to‘sqinlik qiladi. Bundan tashqari, 
shug‘ullanuv-chilar jismoniy madaniyat, sport mavzulariga oid muntazam leksiyalar, 
su’batlar,hikoyalar eshitishlari, maktab fizkulp-tura dasturining nazariy qismini 
o‘rganishlari, metodik vahujjatli filpmlar ko‘rishlari, o‘z-o‘zini tibbiy nazorat qilish 

---

qoidalarini bilishlari, “aktiv, passiv dam”, “bajara olish”, “‘arakat malakasi”, 
“oliyharakat tartibi”, “malakaning ijobiy va salbiy ko‘chishi” atamalari mo’iyatini 
tushunish-lariga lozim. 
O‘zlashtirilishi, musta’kamlanishi, takomillashtirilishi lozim bo‘lgan,harakat 
faoliyatini nima uchun aynan o‘qituvchisi yoki murabbiy ko‘rsatganidek bajarish 
shart ekanligi o‘quvchi ongiga etkazilishi majburiyati yuzaga keladi. Mashqlangan 
barmoqlar (voleybolchiniki) turmushda barmoqlarning nozikharakatlarini talab 
qiladigan kasblarni egallashda (soatsoz, zargar va boshqalar) qo‘l kelishi ongiga etgan 
shug‘ullanuvchi taolim jarayoniga ongli munosabatda bo‘lishidan tashqari, uning 
faolligi ortadi. 
Mashq,harakat texnikasini egallash oz energiya sarflab samaraliharakat qilish, 
uni bajarish orqali organizmda sodir bo‘ladigan turli xil o‘zgarishlarni tushunish, 
topshiriqka nisbatan onglilik va faollikni oshiradi. 
O‘qituvchilarning ko‘tarinki kayfiyati, yuzidagi tabassu-mi, kiyimlarning 
yarashganligi va ixchamligi,harakatlarnihavas qiladigan darajada chiroyli, ravon 
ketma-ketlikda bajarishi, mashqlar tarkibini uning bajarilishi ritmiga moslab, 
to‘rtliklar tarzida baravariga aytiladigan aytishuvlar kiritilishi taolim jarayonidagi 
vazifalarnihal kilishga zo‘r qiziqishni kuchaytiradi va fikrlashni shakllantiradi. 
Jismoniy tarbiya jarayonida ongli analiz va jismoniy mashqni bajarishda 
nazoratdan foydalanish taolimning prin-sipial mexanizmlaridan biridir. 
Ongli ravishda bajarilayotgan “ixtiyoriyharakat”ning mo’iyatiga etib, uning 
bajarilishi texnkasining asosi, zveno-lari, detallarini nazorat qila olishning a’amiyati 
taolim jarayonida o‘z samarasini berishi ilmiy-amaliy isbotlangan. 
Abelpskiyning tajribasi bo‘yicha shug‘ullunuvchilarni sakrash texnikasiga 
o‘rgatish uchun 120-150 urinish (popqtka) tavsiya qilingan. Urinishlar 
tugallangandan so‘ng shug‘ullanuv-chilar bilan shuharakatning tuzilishi, bajarish 
texnikasiha-qidagi su’batlar, (diskussiya) natijasi o‘ta qoniqarsiz bo‘lgan.
Navbatdagi guru’ga esa mashq texnikasi, uning tuzilishi,hayotiy-amaliy 
a’amiyatihaqida etarli darajadagi nazariy tayyorgarlikdan so‘ng mashqni bajarish 
tavsiya qilinganda, shug‘ullanuvchilar 2-3 urinishdan keyin mashq texnikasini 
osongina o‘zlashtirib olganliklari kuzatilgan. 
Amaliyotda yuqori malakali sprotchilar mashqni sport texnikasi avtomatlashgan 
darajada, yaoniharakatni oliy maqomda bajara olishni o‘z oldilariga maqsad qilib 
qo‘yadilar. Mexanik ravishda tushunmay, ko‘r-ko‘rona, taqlid tarzida mashq 
qilishning samarasizligi, surunkali mashq qilish jarayonida meoyoridan ortiq energiya 
sarflashga, shug‘ullanuvchida shuharakatga nisbatan sovish, “toqatsizlikni”ni 
shakkllantiradi. SHuning uchun ongli ta’lil 
–
o‘zharakatini ba’olay olish, o‘qitish 
jarayonining cho‘zilib ketishini oldini oladi.
Ongli analizda mashq texnikasini ta’lili bilangina chegaralanmay, uni 
biomexanik, 
matematikhisoblash, 
bioritmiya 
va 
sport 
metrologiyasining 
qonuniyatlarini nazarda tutganholda, shug‘ullanuvchining anatomiya, sport 
fiziologiyasi, bioximiya so’alaridagi bilimlarga tayaniladi. Tezlikni talab qiluvchi 
mashqlar 
vaqtning 
mikrointervalini, 
gimnastika 
ji’ozlaridagi 
mashqlar 
esaharakatning fazodagi chegaralarini,harakatning yutqazilayotganliginihis qilishdek 
talablarni qo‘yadi, bu o‘z navbatida, ixtiyoriyharakatlarning bajarilishini ongli 

---

nazorat qilishga o‘rgatadi.
Mashqni bajarishdan oldin uni tuzilishi, ijrosiharakatni ifodasini fikran ko‘z 
oldiga keltira olish («ideomotor trenirovka») 
–
onglilik prinsipining asosiy 
vositalaridan biridir. 
Faollik mashg‘ulotlarda shug‘ullanuvchilarning barchasini tugal band qilish, 
ular faoliyatini “frontal”, «guru’li”, tashkillash orqali, asosiy ji’ozlar yoniga 
qo‘shimcha sport anjomlari qo‘yish, kuchiga yarasha bo‘lmagan mashqlarni bir-
ikkihaftalik tayyorgarlik va 
trenirovkadan so‘ng bajara 
boshla-salar, 
shug‘ullanuvchilarni mashqni mustaqil bajarishga urini-shi o‘z-o‘zidan ortishi sodir 
bo‘ladi. 
Taolim jarayonida o‘yin va musobaqa (“Jismoniy tarbiya-ning uslublari” 
mavzusiga qaralsin) metodlarining qo‘llani-shi, sport maydoni, mashg‘ulot 
o‘tkaziladigan joylarning badiiy ji’ozlanishi, gigienik orastaligi, taolim jarayonida 
shug‘ulla-nuvchilarda jonbozlik (initsiativa) ko‘rsatish, vazifanihal qilish uchun 
javobgarlikhissini o‘z bo‘yniga olabilish, maosuliyatnihis etish va o‘zlashtirish 
jarayoniga ijodiy yondoshishni tarbiyalaydi.