Reja: Soha tushunchasi va turlari

Yangi alifbo asosida O‘zR 
Vazirlar Mahkamasining 1995-
avgustdagi 339-sonli 
qaroriga ilova tarzida “O‘zbek 
tilining asosiy imlo qoidalari” 
tasdiqlandi.

---

O‘rta Osiyoda quyidagi fonografik yozuv turlaridan foydalanilgan:
oromiy yozuvi (miloddan avvalgi III
so‘g‘d yozuvi (milodimizning I
xorazm yozuvi (II
o‘rxun-enasoy yozuvi (V
uyg‘ur alifbosi (VI
arab alifbosi (VII—
lotinlashtirilgan o‘zbek alifbosi (1929
rus-kirill yozuvidagi o‘zbek alifbosi 
lotin yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosi (1996
Agar dunyoda biron
milliy o`zligini anglash tuyg`usidir. Milliy o`zlikni anglashning birinchi belgisi
esa bu milliy tilni bilish demakdir. Til nafaqat aloqa vositasi, balki milliy
madaniyatning ulkan yutug`i, xalq ma’naviy hayoti rivojining ko`zgusi
hamdir. Til shu til egasi bo`lgan xalqqa kuch va qudrat, ruhiy barkamollik
beradi, milliy faxr-iftixor tuyg`usini shakllantiradi. Shaxsning madaniy va 
ma’naviy saviyasi uning ona tilini mukammal bilishi bilan belgilanadi. O`z
ona tilisini bilmagan kishi boshqa xalqlarning tillarini bilgan taqdirda ham
uning qadriga yeta olmaydi.
Ta’lim sohasida ham davlat tilining mavqeini tiklashga yo`naltirilgan
sa’y-harakatlar o’z samarasini bermoqda. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” 
hamda “Ta’lim to`g`risida”gi qonun oliy o`quv yurtlari zimmasiga barc
fanlar qatori rus guruhlarida o`zbek tili ta’limini yanada takomillashtirish
harflar imlosi 
(unlilar va undoshlar)
asos va qo‘shimchalar 
imlosi
qo‘shib yozish
8 
O‘rta Osiyoda quyidagi fonografik yozuv turlaridan foydalanilgan:
oromiy yozuvi (miloddan avvalgi III—I asrlarda); 
so‘g‘d yozuvi (milodimizning I—VI asrlarida); 
xorazm yozuvi (II—III asrlarda); 
enasoy yozuvi (V—VIII asrlarda); 
uyg‘ur alifbosi (VI—VII asrlardan XII asrgacha); 
—VIII asrlardan 1929- yilgacha); 
lotinlashtirilgan o‘zbek alifbosi (1929—1940-yil- larda); 
kirill yozuvidagi o‘zbek alifbosi (1940-yildan); 
lotin yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosi (1996-yil sentabridan).
Agar dunyoda biron-bir muqaddas, abadiy tuyg`u bo`lsa, bu millatning
milliy o`zligini anglash tuyg`usidir. Milliy o`zlikni anglashning birinchi belgisi
illiy tilni bilish demakdir. Til nafaqat aloqa vositasi, balki milliy
madaniyatning ulkan yutug`i, xalq ma’naviy hayoti rivojining ko`zgusi
hamdir. Til shu til egasi bo`lgan xalqqa kuch va qudrat, ruhiy barkamollik
iftixor tuyg`usini shakllantiradi. Shaxsning madaniy va 
ma’naviy saviyasi uning ona tilini mukammal bilishi bilan belgilanadi. O`z
ona tilisini bilmagan kishi boshqa xalqlarning tillarini bilgan taqdirda ham
yeta olmaydi.
Ta’lim sohasida ham davlat tilining mavqeini tiklashga yo`naltirilgan
harakatlar o’z samarasini bermoqda. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” 
hamda “Ta’lim to`g`risida”gi qonun oliy o`quv yurtlari zimmasiga barc
fanlar qatori rus guruhlarida o`zbek tili ta’limini yanada takomillashtirish
harflar imlosi 
(unlilar va undoshlar)
asos va qo‘shimchalar 
imlosi
qo‘shib yozish
ko‘chirish qoidalari
chiziqcha bilan yozish
ajratib yozish
bosh harflar imlosi
O‘rta Osiyoda quyidagi fonografik yozuv turlaridan foydalanilgan: 
yil sentabridan). 
bir muqaddas, abadiy tuyg`u bo`lsa, bu millatning
milliy o`zligini anglash tuyg`usidir. Milliy o`zlikni anglashning birinchi belgisi
illiy tilni bilish demakdir. Til nafaqat aloqa vositasi, balki milliy
madaniyatning ulkan yutug`i, xalq ma’naviy hayoti rivojining ko`zgusi
hamdir. Til shu til egasi bo`lgan xalqqa kuch va qudrat, ruhiy barkamollik
iftixor tuyg`usini shakllantiradi. Shaxsning madaniy va 
ma’naviy saviyasi uning ona tilini mukammal bilishi bilan belgilanadi. O`z
ona tilisini bilmagan kishi boshqa xalqlarning tillarini bilgan taqdirda ham
Ta’lim sohasida ham davlat tilining mavqeini tiklashga yo`naltirilgan
harakatlar o’z samarasini bermoqda. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” 
hamda “Ta’lim to`g`risida”gi qonun oliy o`quv yurtlari zimmasiga barcha
fanlar qatori rus guruhlarida o`zbek tili ta’limini yanada takomillashtirish

---

9 
vazifasini qo`ydi. Jumladan, bo`lajak iqtisodchi-pedagoglarni, oliy o`quv
yurtining rus guruhlaridagi talabalarni iqtisodiyot materiallari asosida davlat
tili – o`zbek tilidan foydalanishga o`rgatish, og`zaki va yozma nutqlarini yanada
takomillashtirish, ularning siyosiy-ijtimoiy sohada hamda iqtisodiyot doirasida
turli matnlar tuza olish va matnlarni isloh qilish malakalarini shakllantirish, 
muayyan nutqiy vaziyatlarda tilga xos grammatik bilimlarni berish dolzarb
vazifalardan biridir.
Hozirgi chet tillarini o`rganishga qiziqish kuchaygan bir vaqtda davlat 
tili – o`zbek tilini o`rganishga bo`lgan ehtiyoj ham sezilarli darajada
ortmoqda. Ma’lumki, rus guruhlarida o`zbek tilining to`liq grammatikasini
nazariy fikrlar asosida tushuntirish ancha qiyinchiliklarni tug`diradi.
Talabalarning ham o`zlashtirishlari oson kechmaydi. Shuning uchun
rusiyzabon talabalarga o`zbek tili fanini o`qitishning ham oson, ham samarali
usullaridan foydalangan ma’qul. Buning uchun har bir o`qituvchi pedagog
zamon talablari asosidagi bilim saviyasiga, yetuk malaka mahoratiga ega
bo`lmog`i lozim. Yangi pedagogik texnologiyalar jadal sur’atlar bilan ta’lim
sohasiga kirib kelmoqda. Bu jarayon ta’limning an’anaviy usullarini
takomillashtirishda, darsning yangicha usullaridan unumli foydalanishda, 
darslarni elektron versiya, multimedia hamda slaydlar vositasida o`tishda
takomillashishi mumkin. Bunda talaba yangi mavzuni faqatgina eshitib
qolmay, balki slaydlarni ko`rish orqali tezroq qabul qiladi. 
Rus guruhlarida o`zbek tili grammatikasidan, nazariy bilimlardan
matnlar va misollarga qarab emas, aksincha, matnlarni og`zaki va yozma
tarzda ishlash orqali o`zbek tilining grammatikasini tushuntirib borishga
erishish kerak. Chunki talabalar matnni osonroq qabul qiladilar. Matndagi
murakkab so`zlarning ma’nosini aniqlash orqali ular lug`at bilan ishlashni
o`rganadilar. Iqtisodiyotga oid matnlardan foydalanganda talabalar iqtisodiy
terminlar bilan tanishadilar, ularning o`zbek va rus tilidagi muqobillarini
topishga harakat qiladilar. Rus guruhlarida o`zbek adabiyotining
namunalaridan foydalanish ham talabalarning og`zaki nutqlarini o`stirishga, 

---

10 
badiiy nafosatni his qilishlariga yordam beradi. Lirikaning go`zal parchalarini
yod olish, hikoya va qissalarni ifodali o`qish, xalq maqollari va hikmatli
so`zlarni o`rganish orqali ham talabalarning o`zbek tiliga bo`lgan
qiziqishlarini orttirish mumkin. Tilni o`rganish, uning nozik qirralarini ilg`ash, 
tilga bo`lgan e’tiborni kuchaytirish orqali talabalarning ma’naviyatini
shakllantirish, ularning ma’naviy yuksalishiga ko`maklashish lozim. Umuman 
olganda, o`qituvchi tomonidan amalga oshiriladigan dars usullari doimo
talabalarning darsga bo`lgan qiziqishlarini orttirishga, mavzularni yengilroq
o`zlashtirishlariga yordam beradi. Dars usullarining rang-barangligi esa
pedagogning mahoratiga bog`liqdir. Shuningdek, talabalarda tilni anglash
hissini o`stirish ularning ma’naviyatini boyitishga xizmatqilishini unutmasligimiz
kerak. 
Til va nutq bir-biri bilan chambarchas bog`liq, ammo ayni paytda bir-biridan 
farqlanishi kerak bo`lgan hodisalardir. Tilsiz nutqning, nutqsiz tilning mavjud 
bo`lishi mumkin emas. O`zbek adabiy tilining asoschisi ulug` Alisher Navoiy 
"Mahbub ul-qulub" asarida so`zning sharafli sifatlari haqida so`zlash asnosida til va 
nutq munosabati xususida quyidagi nazariy fikrni bayon qiladi: "Til muncha sharaf 
bila nutqning olami (quroli) dur va ham nutqdurki, agar nopisand zohir bo`lsa, 
tilning ofatidur." Demakki, til nutq uchun qurol, bu quroldan foydalanib nutq 
tuziladi, nopisandlik, e’tiborsizlik qilinsa, nutq maqbul bo`lmaydi va bu tilning ofati 
bo`ladi. Til va nutq bir-biridan farq qiladigan, lekin o`zaro aloqador ikki ijtimoiy, 
ruhiy-ma’naviy hodisadir. Ya’ni til aloqa quroli, fikr bayon qilish vositasi bo`lsa, 
nutq so`zlovchining til vositalaridan foydalanish jarayoni va shunday jarayon 
natijasida yuzaga keladigan faoliyatdir. Bu ikki hodisani qiyoslaganda oradagi 
farqlar yanada oydinlashadi. Ya’ni, bir auditoriyada o`tirgan talabalarning 
gaplashadigan tillari bir bo`lsa-da, lekin nutqlari har xil bo`lishi tabiiy. Birining 
TIL
NUTQ

---

11 
nutqi salohiyatli bo`lsa, ikkinchisiniki esa mutlaqo talab darajasida bo`lmasligi 
mumkin. Til faqatgina aloqa vositasi bo`lib qolmasdan, balki dunyoni ko`rish, 
eshitish, bilish, idrok etish vositasi hamdir. Tilni xalq yaratadi, nutq esa shaxsiy 
boylik sanaladi. Har kim o`z qobiliyati, so`z boyligi, shaxsiy fikrlash layoqatiga 
qarab gap tuzadi va so`zlaydi. Shuning uchun ham nutq oldiga nihoyatda ulug` bir 
talab qo’yiladi: o`ynab gapirsang ham, o`ylab gapir. Zero, nutq aqlning tarozisi, 
aqlning o`lchovi. Darhaqiqat, nutqimizning salohiyati til qoidalarini yaxshi va zarur 
darajada bilishimizga bog`liqdir. Bundan tashqari, tilning ruhiy va estetik hodisa 
ekanligini ham yoddan chiqarmasligimiz zarur. Til bamisoli - ummon. Unda barcha 
fikrlar uchun «libos»lar topiladi. Lekin tilning jozibasi, kamalak misol tovlanishi 
bevosita nutq orqali, nutq jarayonida yuz beradi. Ba’zan nutq jarayonida tilning 
jozibasi, jilolanishi, mo`jizakorligi yuzaga chiqmay qolishi mumkin. Shu bois nutq 
sohibi so`zlarning o`z va ko`chma ma’nolarini to`la anglashi, har bir so`zning 
uslubiy mezonlarini, ma’no qirralarini ongli idrok etishi talab etiladi. 
Tilning dunyoni bilish, bilimlarni to`plash, saqlash, keyingi avlodlarga 
yetkazish, ruhiy munosabatlarni aks ettirish, go`zallik kategoriyalarini 
voqelantirish kabi qator vazifalarni bajarishiga qaramasdan, uning asosiy 
funktsiyasi kishilar o`rtasidagi aloqani ta’minlashdir.Nutq til vositalari orqali 
so`zlashish, muomala jarayonidir. So`nggi yillarda nutq kishilar til orqali bir-biri 
bilan muomala, aloqa qilishning usuli deb qaralishi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Til 
umumiylik, nutq esa xususiylik belgilari bilan farqlanadigan ijtimoiy hodisalar 
bo`lib, ikkalasi ham jamiyatga xizmat qiladi. 
Har ikkala soha, ya’ni til va nutq, inson nutqi bilan aloqadadir. Ularning har 
ikkalasi ham kishilar nutqiy faoliyatining foydali, ta’sirchan, o`tkir bo`lishi uchun 
kurashadi. Insonning nutqiy madaniyati, uning nutqiy holatini o`stirishga xizmat 
qiladi. Nutq madaniyati ham, notiqlik ham nutqiy odam, nutqiy go`zallik, nutqiy 
mantiq qonuniyatlaridan oziqlangan holda ish ko`radi. Ammo, shunga qaramasdan 
bizning nazarimizda nutqiy san’at ma’nosidagi notiqlikni, ya’ni favqulodda nutqiy 
mahorat va qobiliyat bo`lgan notiqlikni ommaviy nutqdan farqlash lozim. Ba’zi 
shaxslarda uchraydigan notiqlik san’ati og`zaki nutq sohasida shaxsiy qobiliyat va 

---

faoliyat tufayli erishiluvchi alohida san’atdir. Noti
mehnat bilan qo`shilib ketaganini ko`rish mumkin. Har bir xalqning o`tmish 
madaniy hayotida u xalqdan yetishib chiqqan va chin ma’noda notiq degan nomga 
sazovor bo`lgan mo`’tabar shaxslarning unchalik ko`p emasligi ham aslid
shunday omil tufaylidir.
1. Soha tushunchasi deganda nimani tushunasiz?
2.O’zbek tilining sohalarda o’rganilishi haqida tushuntiring
3.Fanning jamiyatimiz hayotidagi o’rni va nufuzi haqida nimalarni bilasiz?