Reja: Shaxsning xuquqiy xolati

O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy xuquqlari,

erkinliklari va burchlari.

Reja:

1. Shaxsning xuquqiy xolati.

2. Fuqarolik va uning konstitutsiyaviy asoslari.

3. Konstitutsiyaviy siyosiy xuquqlar

4. Shaxsiy xukuq va erkinliklar.

5. Iktisodiy va ijtimoiy xuquqlar.

6.Inson xuquq va erkinliklarining kafolatlari xamda fuqarolarning burchlari.

1. Shaxsning xuqukiy xolati. Inson - ijtimoiy mavjudot, u muayyan ijtimoiy muxitda yashaydi, oilaning mexnat jamoasining a’zosi, ma’lum ijtimoiy gurux millatning vakili xisoblanadi.

O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, respublikada xalk xokimiyatchiligi prinsipi Konstitutsiya asosida mustax-kamlandi. Bu esa jamiyatda shaxs erkinligini amalga oshirish uchun barcha imkoniyatlarni yaratdi. Jamiyatda jamoa manfaati bilan shaxs manfaati o’rtasida yangi muvozanat shakllanmokda. Bunda ja-miyat rivojlanishining ob’yektiv talabi jamoa manfaati, butun O’zbekistan Respublika xalkining, shu jumladan, xar bir shaxsning manfaati sifatida gavdalanmovda.O’zbekiston Respublikasi Kon-stitutsiyasining 19-moddasida «Uzbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga nisbatan bo’lgan xuquqlari va burchlari bilan uzaro bog’liqdirlar» deyilgan.

Jaxon tajribasidan ma’lumki, insonning asosiy xuquq xamda erkinliklarini qat’iy ximoya qilmasdan va amalda ta’minla-masdan turib, jamiyatni demokratlashtirish mumkin emas. Jamiyatning, davlatning shaxslar bilan buladigan va xuquqiy normalar bilan belgilanadigan o’zaro munosabatlari shaxsning xuquqiy xolati deb ataladi. Shaxsning xuquqiy xolati asosan ikki mezon asosida belgilanadi:

. 1) shaxsning jamiyat a’zosi sifatida;

2) shaxsning muayyan davlat bilan yuzaga keladigan munosabatlarida.

Shaxsning xuquqiy xolati bir necha qismlardan iborat:

a) davlat bilan aloxida shaxsning xuquqiy munosabati shaxsning shu davlatga mansubligi;

b) shaxsning umumiy xuqukiy layoqati;

v) fuqarolarning Respublika Konstitutsiyasi va qonunlari bilan belgilab qo’yilgan asosiy xuquqlari, erkinliklari va burchlari;

g) fuqarolar xuquqiy xolatining prinsiplari, ya’ni insonparvarlik jamiyat manfaati bilan shaxs manfaatlarining mos kelishi, fuqarolar xuquq va majburiyatlarining umumiyligi birligi va tengligi

d) shaxs xukukiy xolatining tulikligi va xakikiyligyani bildiruvchi tarkibiy kism sifatida shaxslarnnyag Konstitutsiyada kursatilgap xukuk yaya erkinliklarining amalga oshish mexanizma borligi. Jamiyat va davlatning shaxs bilan munosabatlari va alokasi tugrisidagi xukukiy normalar oddiy qonunda emas, balki fakat Konstitutsiya norma larida uz aksini topadi.

Xulosa kilib aytganda, shaxsning Uzbekistan Respublikasi-dagi xukukiy xrlati - bu kishining Uzbekistan Respublikasi xukuk -normalari bilan belgilangan xolati, uning jamiyat dagi, davlatdagi urnidir. Bu normalar - Uzbekistonda yashovchi shaxsning jamiyat bilan munosabatini, ularning asosiy xukuk va burchlarini belgilaydi.

2. Fukarolik va uning konstitutsiyaviy asoslari. Asosiy xukuklar erkinliklar va burchlarni amalga oshirishning xukukiy shakli yoki asosi fukarolik xisoblanadi. Fukarolik - shaxsning ma’lum bir davlat bilan uzviy siyosiy-xukukiy munosabati bu"lib, unda shaxsning xukuk va erkinliklari davlat tomonidan kuriklanadi, shaxs esa jamiyat va davlat matsfaat lari dan kelib chikkan, xolda ma’lum majburiyatlarning bajarilishini uz zimmasiga oladi.

Demak fukarolik shaxsning muayyan davlat bilan barkaror, doimiy siyosiy-xukukiy alokasidir. Bu aloka ularning uzaro xukuklari va burchlarida ifodalanadi. Fukarolik - xukukiy xolatdir. Fukarolik munosabatlari bir tomonlama, aloxida davlat yoki shaxsning xoxishi bilan va uning taklifiga binoan, bunday xutsukiy alotsalarni uzishi mumkin.

Shaxsning fukarolik xolati davlat tomonidan aloxida yuridik xujjat (pasport yoki guvoxnoma) bilan belgilab quyiladi.

Fukarolikka ega bulish asoslaridan kat’iy nazar O’zbekistonda yashaydigan barcha fukarolariga tenglik tamoyili joriy etiladi. Mazkur Konstitutsiyaviy qoida shuni anglatadiki, bunda insonning kelib chikishidak .shaxsiy, ijtimoiy va mulkiy xolatidan, millati, tili, dini, e’tiqodi, jinsi va ir^idan, yoshi va fukarolikni olish asosidan sat’i nazar barcha fukarolarning XUKU kiy mavqei bir xil va teng buladi.

O’zbekiston Respublikasi Fukarolari xar qanday vaziyatda xam qonun va sud oldida tengdirlar.

Konstitutsiyaviy va siyosiy xukuklar. O’zbekiston Respublika Konstitutsiyasi, dunyodagi davlatlarning konstitutsiyalari satori, inson va Fukarolarning xukuklari va burchlari tugrisidagi muxim koidalarni mustaxkamlaydi. Ular fukarolarning asosiy xukuklari deyiladi. Chunki ular fukarolarning muxim manfaatlarini uzida ifoda etadi va ayni paytda davlatning oliy manfaatlarini xam kuzda tutadi, sungra fukarolarning konstitutsiyaviy xukuklari, erkinliklari, oddiy joriy konunlarda emas, balki Konstitutsiya normalarida mustaxkamlab chuyilgan buladi va fukarolarning bovika xukuklari shu asosiy xukuklar asosida yaratiladi va ularga mos bulishi kerak

Yurisprudensiyada fukarolarning asosiy xukuklari, erkin­liklari va burchlarini 3 guruxga bo’linadi:

sissiy shaxs va erkinliklarni guruxlarga bunday bulish gugri bul-sada, uning bir kamchilyagi bor. Bu guruxlarda fukarolarning kon-stitutsiyaviy burchlarini kiritmaganligidadir.

Fukarolarning asosiy xukuklari, erkinliklari va burchla­rini guruxlarga ajratishda asosan ikki talab kisobga oliiishi kerak; unda insonning xayoti va faoliyati soxasidagi muxim tomon-lari xamda guruxlarga bulishda faqat esuk; va erkinliklarni xi-sobga olish bilan cheklanmasdan albatta konstitutsiyaviy burchlarni Xam qushilishi. Chunki konstitutsiyaviy xukuklar, erkinliklar va burchlarning birligi shaxsning xukukiy xolatining asosiy prinsi-pi xisoblanadi.

Demak syyosiy xukuklar - fukarolarning davlatlarni bonikarishda, davlat organlarini tuzishda va bopika jamoat ishlarida nshtirok etishini ta’minlovchi xukuklardir. Uzbekiston Respublikasi fukarolarining syyosiy xukuklari Konstitutsiyaning Uch-bobida berilgan. Syyosiy xukuklarga saylash va saylanish re-ferendumda ishtirok ztish, mitinglar, namoyishlar, yigilishlar o’tkazish, syyosiy partiyalar va boshqa jamoat birlashmalariga a’zo bulish, ommaviy xarakatlarda kshtirok etish, davlat organlariga murojaat etish xukuklari kiradi.

4. Shaxsni xukuk va erkinliklar. Shaxsiy xukuk va erkin fukarolarning tabiiy xukuklari bulib, ular shaxsning xayoti, sogligi, nomusi, qadr-qimmatini ta’minlaydi. Shaxsiy xukuk va erkinliklar davlat tomonidan berilmaydi, ularga xar bir shaxs turilishi bilan ega buladi, davlat esa shu xukuki va er­kinliklarni tula ta’minlashga majbur. Shaxsiy xukuk va erkinliklarga: yashash xukuki, shaxsiy daxlsizlik ya’ni xech kimning, agar bunga asos bulmasa, qamovda olinishi, ushlab turilishi mum­kin emasligi, chiynokda solinmaslik kabi xukuk va erkinliklar kiradi. Shuniig uchun xam Konstitutsiyamizda bu xukuk boshqa inson xukuklariga nisbatan avva l kayd etilgan.

Inson va fukarolarning asosiy xukuklari tizimida eig muximi yashash xukuki xisoblaiadi. Chunki yashash xukuki ta’minlangandan sunggina konstitutsiya, konunlar va botsika konun xujjatla-rida -kafolatlanadigan va ximoya qilinadigan xukuk va erkinlik-lar uchun shart-sharoit yaratiladi. Inson xukuklari Umumjaxon Dekloratsiyasining (1948 i.) 3-moddasida xar bir insonning yashash, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik xukuklari mustaxkamlangan.-«Yashash xukuki kar bir insonning uzviy xukukidir. Bu xukuk konun tomonidan ximoya qilinadi. Xech kim uz boshimchalik bilan xayetdan maxrum qilinishi mumkin emas».

Bu koida uz mazmuniga kura sharx etilayotgan Uzbekistan Res-publikasi Konstitutsiyasining 24-moddasida mustaxkamlangan koidaga juda yatsindir, bu esa respublikamizda inson va fukdrolarning xukuklarining barcha kurinishlari tan olinganligi va kafolatlanganligidan dalolat beradi.

Konstitutsiyaning «Shaxsiy xukuk va erkinliklar» deb nom-langan UI-bobida kursatilgan xukuklar va erkinliklar nafakdt Uzbekiston fukarolariga balki, Uzbekiston da yashovchi barcha in-sonlarga tegnshlidir.

5. Inson kukuklari va erkinliklarining kafolatlari kamda fukarolarnnng burchlari. Ijtkmoii. va ikdisodiy xukuklar -fukarolarning normal turmush kechirishlarini ta’mynlovchi Xukuklardir. Fukarolarning bunday xukuklariga: mulkdor bulish, mexnat kilish, dam olish, nafaka olish, bilim olish, malakali tib-biy xizmatdan foydalanish va boshqa xukuklar kiradi. Davlati-mizda utkazilayotgan itstisodiy isloxotlar natijasida ikdisodiy sudratimizning kuchayib borishi bu xutsuklarning amalga oshishini tobora kengrok kafolatlab boradi. Ushbu isloxotlarning asosiy vazifasi davlat mulkini xususiylashtirish orkali monopoliyaga chek kuyish: kup ukladli iktisodiyotni barpo etish, mulkni haqiqiy egasiga topshirish, mulkning barcha shakllari rivojlanishiga bir :xil shart-sharoit yaratib berishdan iborat. Bu vazifalarni baja-rish birinchi navbatda, mulkchilikni amalga oshirish mexanizmi-ning xududiy asosini yaratish, ashniksa uning muxim element bul-gan xar kimning uz mulkiga erkin egalik kilish tamoyiliyai mus-taxkamlashdan iborat edi. Bu vazifalarni amalga oshirish maksadida Uzbekiston Respublikasi Mulkchilik Tadbirkorlik Dehnon xujaligi, Xususiylashtirish tugrisidagi qonunlar kabul Kilindi va uni amalga tadbik kilish mexanizmi yaratilmovda.

Konstitutsiyaning 36-moddasida shunday deyilgan: «Xar bir shaxs" mulkdor bo’lishga xakli, Bankka kuyilgan omonatlar sir tutilishi va meros xukukya qonun bilan kafolatlanadi». Demak Uz­bekiston Respublikasida yashovchi xar kanday shaxs mulkdor buliы

ega. Ya’ni shaxsning uz mulkiga egalik kilishi, foydala-nishi va tasarruf etishi konstitutsiyaviy xukuklar bilan ta’minlanadi. Lenin shaxs o’zining mulkiy xukuklarini amalga oshirishda atrof tabiiy muxitiga va kishilar sogligiga zarar yetkazmasligi kerak

Uzbekistan Respublikasi Konstitutsiyasi Mexnat kodeksining 6-moddasiga binoan barcha fukarolar mexnat qilish xukunlariga ega bulish va ulardan foydalanishda teng imkoniyatlarga ega. Masalan. barcha xodimlarga shu jumladan vaktinchalik ishlovchilarga xam, xar yilgi mexnat ta’tillaridan keyin ish joylarining satslanib solishi va qayta tiklanishi kafolatlanadi. Xodimlarga yillik ta’til 15 yash kunidan kam bulmatan muddatga belgilanadi. Dam olish va bayram kunlari ta’til davriga tugri kelganda ular ta’til kunlari sifatida inobatga olinmaydi. kar kim Karaganda esa, ya’ni meksht layoxatini yo’qotganda, shuningdek botsuvchisidan maxrum bo’lganda va xonunda nazarda tushlgan boshka xollarda njpsho-sh ta’minot olish xukukiga ega, Pensiyalar, nafakalar, yuktimoyay yordam boshsa zurlariniyag mitsdorya rasman belgilab suyilgan ti-. rnkchilik uchun jrur eng kam mikdordan oz b^lishya mumksh emas (39-modda).

Mexnat xukukiga oid konunlarda xodimlarga maxsus ta’tillar, ya’ni xomiladorlik va tugish, bolalarga qarab turish, yjodiy ta’tillar berilishi nazarda tutilgan. Respublikamiz davlat kurilishidagi asosiy tamoyillardan biri - kuchli ijtimoiy ximoya xisoblanadi. Shu sababli Konstitutsiyada fukarolarning shktimoiy ta’minot olish xukuki aloxida kafolatlanadi. kar bir inson ma­lakali tibbiy xizmatdan foydalaiish xukukiga ega (40-modda). Malakali tibbiy xizmatni maxsus tibbiy bilimlarga ega, Gippo­krat qasamyodini qabul kilgan va yordamga muxtoj xar kanday bemor-ga sidikidildan xizmat qiladigan shaxslar amalga oshiradi, Dav­lat tibbiy xodimlarining malakasi ustidan qattiq nazorat olib boradi.

Mustaqil Respublikamizda kar kim bilim olish xukukiga ega. Bepul umumiy ta’lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi, Maktab ishlarn dav.yaat nazoratidadyar (41-modda). «Ta’lim tugrisida»gi konunda xaR bir shaxs dini, tili, irki, yashash joyi, millati, kelib tshkishi va qayerda ishlashidan kat’i nazar teng' ta’lim olish xukukiga ega ekanligi mustaxkamlangan.

6.Inson xukuk va erkinliklarining kafolatlari - xukuk va erkinliklarning amalga oshishi, va muxofazasini ta’minlovchi vo-sitadir. xukuk va erkinliklarni qonunda yozib kuyish bilan cheklash, iktisodiy manbalar, va imkoniyatlar yaratish xukukiy-iktisodiy kafolat xisoblanadi.

Fukarolarning burchlari - konun va bopika xukukiy norma-larda belgilaыgan xarakatlarni sodir etish, ayrim xarakatlarni sodir etishdan tiyiliikdir. Burchni ado etmaslik esa fukarolarni turli javobgarliklarga tortish va jazolashga sabab buladi.

Inson xukuk va erkinliklarining kafolatlari ikki kurinishga ega: davlatning uz ichki kafolatlari va xalsaro xukukiy kafolatlar. Inson xukuklari va erkinliklarini kafolatlash borasida Oliy Majlisning inson xukuklari bo’yicha vakili (Om-budsman) va Inson xukuklari buyicha Uzbekistan Respublikasi Milliy Markazining faoliyati (aloxida uringa ega. Inson xukuk va erkinliklarining kafolatlanishi, shuningdek malakali yuridik xizmat va professional nimoyachi (advokat) xizmatidan foydalanish xukuki va imkoniyatining mavjudligida xam namoyon buladi.

Konunga biioan xrkimiyat vaknllari va mansabdor shaxslar tomonidan Fukarolarning xukuk va erkinliklarini buzganlik uchun javobgarlik urnatilgan. Bu xam fukarolar xukuk va erkinliklari kafolatlaridan biridir.

ADABIYoTLAR:

1. O’zbekiston Respublikasi Konspiudiyasi, T., 1992 y.

2. X. R. Raxmonqulov. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 1-va 2-qismlariga umumiy,tavsif va sharhlar, 2 xild, T., 1997-1999 y.

3. I. B. Zoknrov. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqn, dars-lik, 1-yetsm, 1996 y.

4. Uzbekispsh Reagu&shkasinit Fuqar4)lik huquqi, darslik, 2-Kfiot, T., 1999 y.

5. Grajsanskoye pravo, Uchebnnk, chastь 1, Izdaniye vgoroye (pod. red. A. P. Sergeyeva, Yu. K. Tolstogo) M., 1996 g.

6. Slovarь grajdanskogo pravz pod. red. V. V. Zeleskogo. M., 1998 g.

SAVOLLAR;

Shaxsiy xuquq va erkinliklarga nimalar kiradi?

Fuqarolarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy xuquqlari bor?

Fuqarolarning konstitutsiyaviy burchlari nimalardan iborat?

Konstitutsiyaning nechinchi bobida shaxsiy huquq haqida bayon etilgan?

Siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari nechinchi bob?

36- moddada nima deyilgan?

‘’Yashash huquqi har bir insonnin uzviy huquqidir’’ qaysi moddada aytib o’tilgan?